سیری در جهان بینی مولوی (24)

جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولوی

(604 ـ 672)

سیری در فیه ما فیه

تحلیلی از شین میم شین

حق یکی است و راه یکی است.

سخن، دو چون باشد.

·        همانطور که در بخش پیشین گفته شد، واژه حق به معانی متفاوت بکار برده می شود:

·        واژه حق هم به معنی خدا بکار برده می شود که در بخش قبلی مورد بحث قرار گرفت و هم به معنی حقیقت.

حق یکی است و راه یکی است.

سخن، دو چون باشد.

·        حقیقت یکی است و راه نیل به حقیقت هم یکی است.

·        بنابرین نمی توان در رابطه با حقیقت اختلاف نظر داشت.

1

حق یکی است

·        حقیقت به چه معنی است؟

·        حقیقت به مشخصه احکام (جملات)  در رابطه با انطباق آنها با واقعیت امر معینی اطلاق می شود.

·        واقعیت امری که منعکس می شود.

·        مقوله معرفتی ـ نظری «حقیقت» بیانگر انطباق شناخت عقلی با واقعیت عینی است.

·        ضد حقیقت، خطا و باطل ست.

·        خطا و باطل به معنی عدم انطباق حکم با واقعیت امری است که در آن حکم انعکاس می یابد.

مثال اول

·        زمین سیاره ای است.

·        این واقعیت امری است که ضمنا حقیقت امری است.

·        چون زمین بر اساس مشاهدات عینی و بررسی های علمی واقعا هم سیاره ای است.

·        بنابرین، حکم (جمله) «زمین سیاره ای است»، انعکاس درست چند و چون زمین است.

·        سیاره وارگی زمین یک حقیقت عینی است.

·        یعنی مستقل از هوا و هوس و میل و خواست و بود و نبود انسان ها، زمین سیاره ای است.  

مثال دوم

·        زمین سیاره ای از طلا ست.

·        این هم واقعیت امری است، ولی نمی تواند حقیقت امری باشد.

·        چون زمین بنا بر مشاهدات عینی و بررسی های علمی  از طلا تشکیل نشده است.

·        ادعای «زمین سیاره ای از طلا ست»، ادعای باطلی است و دروغ است.

·        یعنی با حقیقت عینی منطبق نیست.

2

حق یکی است  

·        با توجه به این دو مثال، نمی توان به مولانا حق نداد:

·        حقیقت در مورد زمین یگانه است.

·        یعنی کثرت حقیقت جفنگی بیش نیست.

·        هرگز نمی توان ادعا کرد که هم حکم «زمین سیاره ای است»، حقیقی است و هم ادعای «زمین سیاره ای از طلا ست»،  حقیقی است و ما با دو حقیقت سر و کار داریم.

·        کسی که ذره ای عقل در کله داشته باشد، چنین جفنگی را هرگز نمی پذیرد.

3

حق یکی است و راه یکی است.

·        ادعای مولانا اما مبنی بر یگانگی راه شناخت حقیقت عینی، جفنگی بیش نیست.

·        برای اینکه در چارچوب همین مثال، برای شناخت چند و چون زمین و کشف سیاره وارگی آن، نه یک راه، مثلا راه گالیله، یعنی مشاهده سیارات دیگر از تلسکوپ و مقایسه زمین با آنها، بلکه بسته به سطح توسعه نیروهای مولده و علم و فن دهها راه دیگر هم وجود دارد.

·        مثلا می توان از جو زمین خارج شد و به تماشای عینی زمین پرداخت.

4

حق یکی است و راه یکی است.

·        در رابطه با جنس زمین نیز به همین سان:

·        برای اثبات بطلان ادعای «زمین سیاره ای از طلا ست»، هزاران راه وجود دارد، آزمایش شیمیائی عناصر متشکله زمین یکی از این راه ها ست.

·        راه دیگر مثلا به خدمت گرفتن خصلت مغناطیسی زمین و اثبات وجود آهن در آن است.

·        چون طلا نمی تواند خصلت مغناطیسی داشته باشد.

·         بنابرین، ادعای مولانا مبنی بر وحدانیت راه شناخت حقیقت و یا راه نزدیکتر شدن بدان، یاوه ای بیش نیست.

·        حقیقت عینی را بسته به سطح توسعه علم و فن می توان بطرق مختلف مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد و شناخت.

5

حق یکی است و راه یکی است.

سخن، دو چون باشد.

·        اگر منظور مولانا از «سخن» تبیین زبانی حقیقت عینی باشد، نمی توان به او حق ندارد.

·        جمله ای که حاوی حقیقت امر «زمین سیاره ای است» است، تنها سخنی است که می توان در رابطه با این مثال بر زبان راند.

پایان