سیری در جهان بینی عمر خیام (10)

عمر خیام (427 ـ 510)

(1048 ـ 1131)

  شین میم شین

تحلیل رباعی  هجدهم  

این یک دو سه روز نوبت عمر گذشت

چون آب به جویبار و چون باد به دشت

هرگز غم دو روز، مرا یاد نگشت

روزی که نیامده‌ است و روزی که گذشت

·        معنی تحت اللفظی بیت:

·        عمر یکی دو روزه ما بسان آب در جویبار و بسان باد در دشت گذشت.

·        من هرگز غم دو روز را نخورده ام:

الف

·        غم روزی که هنوز نیامده است.

ب

·        غم روزی که سپری شده است.

·        خیام در این رباعی بر گذر ناگزیر عمر اشاره دارد و بی اعتنائی به گذشته و آینده را تبلیغ می کند.

·        این تئوری خیام اما به چه معنی است؟

1

·        می توان گفت که خیام دیالک تیک گذشته و حال و آینده را به شکل دیالک تیک دیروز و امروز و فردا بسط و تعمیم می دهد و نقش تعیین کننده را از آن حال (امروز، حال حاضر) می داند.

·        بظاهر حق با خیام است:

·        گذشته، گذشته است و آینده هنوز نیامده است.

·        بنایرین هیچکدام از آندو دسترس پذیر نیست.

·        عقل سالم بشری هم حکم می کند که بنی بشر به زمان حال بچسبد و قید گذشته و آینده را بزند.

·        بزعم اگزیستانسیالیسم تا آخرین قطرات شیره حیات در زمان حال را بمکد.

2

·        اما با طناب عقل سالم بشری نمی توان به چاه هول زندگی اندر شد و در آن محبوس نماند.

·        نفی گذشته و آینده، اما به معنی اثبات زمان حال است.

·        به معنی غنیمت دانی دم است.

·        می توان گفت که خیام نسبت به گذشته و آینده، زمان حال را عمده و برجسته و مطلق می کند و این آلترناتیوی نسبت به ایدئولوژی حاکم است.

·        به همین دلیل است که فضلای قوم از موضع اوپوزیسیونی خیام دم می زنند.

3

·        زمان حال اما در قاموس خرد اندیشنده بشری، تنها پلی میان دیروز و فردا تلقی می شود، دیروزی که باید مورد بررسی اوبژکتیف قرار گیرد، جنبه های مثبت و منفی اش ارزیابی گردد، یعنی از گذشته درس آموزی صورت گیرد، تا آینده کپیه زمان حال نباشد، تا بشر و جامعه بشری توسعه یابد و در زمان حال زاییده از گذشته درجا نزند.

·        زمان آینده برای ایدئولوژی حاکم در زمان خیام بر گذشته و حال تقدم داشته است.

4

·        حالا حریفی خواهد گفت که آینده در قاموس ایدئولوژی حاکم، ضمنا جهان پس از مرگ بوده است و خیام همان باور به عقبی را مورد انتقاد قرار داده است.

·        در صحت نظر حریف تردیدی نیست.

·        ولی اینجا دو مسئله نظری و کلیدی بسیار مهم مطرح می شوند:

الف

·        عمده کردن عقبی و تحقیر دنیا در ایدئولوژی فئودالی ـ بنده داری و حتی سرمایه داری چه محتوائی می تواند داشته باشد؟

ب

·        انتقاد و نفی اما فی نفسه و به خودی خود مثبت و مترقی نیست.

·        انتقاد و نفی هم می تواند محتوای مثبت و مترقی داشته باشد و هم محتوای منفی و ارتجاعی.

·        تفاوت ماهوی آنارشیسم با مارکسیسم همین جا ست:

·        آنارشیسم هم بظاهر به انتقاد از مناسبات تولیدی سرمایه داری می پردازد.

·        بحث اما نه در فرم، نه در مخالفت صرف با مناسبات تولیدی سرمایه داری، بلکه با محتوای مخالفت است.

·        بحث بر سر آلترناتیو و بدیلی است که آنارشیسم و مارکسیسم نسبت به نظام سرمایه داری عرضه می کنند.

5

·        مهمترین محتوای این سمتگیری ایدئولوژیکی (مذهبی) عبارت است از تشکیل و تحکیم و توسعه مناسبات تولیدی فئودالی حاکم.

·        طبقه حاکمه و توده باید همبود را از فساد و تباهی حفظ کنند و توسعه دهند.

·        اما بدون هنجارهای اجتماعی و اخلاقی و سیاسی نمی توان جامعه را حفظ کرد و توسعه داد.

·        اتیک مذهبی، اتیک توخالی ماورای طبقاتی و بی محتوا نیست.

·        پارسائی و پاکدامنی و تقوا یکی از شیوه های زیست حتی الامکان توسعه یافته برای تحکیم و توسعه جامعه و مناسبات اجتماعی است.

·        بدون این قوانین و موازین اجتماعی ـ سیاسی و مذهبی و اخلاقی جامعه دچار هرج و مرج می گردد و دیر یا زود فرومی پاشد.

6

·        شعور اجتماعی حاکم در هر صورت برای تحکیم و توسعه وجود اجتماعی حاکم است.

·        درک این دیالک تیک بنیادی هستی اجتماعی از اهمیت خارق العاده ای برخوردار است.

·        مسئله برای بشریت، قبل از هر چیز این است که چگونه می توان همزیستی واقعا ممکن را تحکیم کرد و توسعه داد؟

7

·        به همین دلیل است که باوری علیرغم غیرعلمی و باطل بودن، بیانگر حقیقت تاریخی می گردد.

·        شعور مذهبی هزار سال قبل یعنی در سطح معینی از توسعه نیروهای مولده می تواند عالی ترین شعور اجتماعی مردم را تشکیل دهد و انقلابی باشد.

·        نفی انتزاعی و مکانیکی ایدئولوژی حاکم دشوار نیست.

·        دشوار ارائه راه حل دورنمامند و آینده ساز است.

·        دشوار نفی مترقی و معین وضع موجود است.

·        خیام اما آلترناتیوی دورنمامند و آینده ساز ارائه نمی دهد.

·        چسبیدن به زمان حال که هنر نیست و به زندگی کسی معنا و محتوا نمی بخشد.

پایان