۱۳۹۱ اسفند ۱۶, چهارشنبه

سیری در جهان بینی عمر خیام (13)

عمر خیام 
(427 ـ 510)
(1048 ـ 1131)
  تحلیلی از شین میم شین

  تحلیل رباعی بیست و سوم
ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است
رو، شاد بزی، اگرچه برتو ستمی است 
با اهل خرد باش که اصل تن تو
گردی و نسیمی و غباری و دمی است  

·        معنی تحت اللفظی بیت:
·        ترکیب عناصر چهارگانه ی مادی جهان (آب، آتش، باد، خاک) فقط لحظه ای می تواند به کام تو باشد.
·        برو و شاد زندگی کن، حتی اگر خوشگذرانی ستمی بر تو باشد.
·        ضمنا با خردمندان همنشین باش.
·        برای اینکه اصل و اساس اندام تو، آمیزه ای از گرد و غبار و نسیم و نفسی است.

1
ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است

·        خیام در این مصراع رباعی، بلحاظ جهان بینی، موضع ماتریالیستی اتخاذ می کند و جهان را ترکیبی از عناصر چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) می داند.

·        نخستین فلاسفه یونان باستان نیز در توضیح پدیده های طبیعی از پذیرش اصل مادی وحدتمند آغاز به کار می کنند.
·        این اصل وحدتمند منشاء تنوع بی پایان پدیده های طبیعی محسوب می شود، که بنظر آنان از یکی از عناصر زیر تشکیل می یابد:

الف
 تالسِ میلتوسی (624 ـ 546 ق. م.)
فیلسوف مکتب مَلَطی
از فلاسفه طبیعت یونان باستان
دولتمدار
ریاضی دان
ستاره شناس
مهندس
بنظر ارسطو، مؤسس فلسفه و علم بطور کلی بوده است.
او و همگنانش را فلاسفه ماقبل سقراطی می نامند

·        این اصل وحدتمند بنظر تالس از آب تشکیل می یابد.

ب
 اناکسی مندر ملطی (610 ـ 547 ق. م.)
همراه با تالس و آناکسی منس نماینده اصلی جنبش فلسفی موسوم به روشنگری ایونی و یا فلسفه طبیعت ملطی
جهانتصویر آناکسی مندر
مؤسس تئوری اوولوسیون
از فلاسفه ما قبل سقراطی

·        این اصل وحدتمند بنظر آناکسی مندر از آپایرون  («بی حد و مرز»، ماده جهانی بی حد و مرز، بی انتظام و ابدی) تشکیل می یابد.

ت
 آناکسی منس (585 ـ 528 ق. م.)
فیلسوف مکتب مَلَطی
از فلاسفه طبیعت یونان باستان
ستاره شناس
او و همگنانش را فلاسفه ماقبل سقراطی می نامند
تالس، آناکسی مندر و آناکسی منس مؤسسین مکتب ایونی (قدیمی ترین مکتب فلسفی) محسوب می شوند.   

·        این اصل وحدتمند بنظر آناکسامنس از هوا تشکیل می یابد.


پ
 هراکلیت (550 ـ 480 ق. م.) 
فیلسوف ماقبل سقراطی یونان
افق فلسفی هراکلیت:
تجربه و دانش
شدن و فنا شدن
وحدت و تضاد
کاینات و آتش
واژه و روح
دولتشهر و حقوق مدنی
انسان و خدا
عقل و جهل
جملات قصار:
در هیچ رودی نمی توان دو بار شنا کرد
تضاد، پدر همه چیزها ست!

·        این اصل وحدتمند بنظر هراکلیت از آتش تشکیل می یابد.

·        این فلاسفه همگی می کوشند، که جهان را بدون توسل به اندیشه آفرینش، بر بنیان این «مواد اولین»  توضیح دهند.

·        خیام در این مصراع نیز همین اصل مادی را به مثابه ترکیبی از آب و آتش و باد (هوا) و خاک می داند.

·        خیام بدین طریق حساب خود را از جهان بینی ایدئالیستی (مذهبی) حاکم جدا می کند و در مقابل آن قرار می گیرد.
·        مبارزه این دو جهان بینی به قدمت بشریت بوده است و در همه جای جهان همیشه تاریخ شعله کشیده است و کماکان نیز شعله می کشد.
2
ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است

·        خیام بر آن است که ترکیب عناصر چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) فقط لحظه ای به کام تو ست.

·        منظور خیام از این حکم هشدارنده چیست؟ 
3

·        برای درک منظور خیام باید دیالک تیکی را پیدا کرد که او در این مصراع بطرزی مسکوت بسط و تعمیم می دهد.

·        اما چگونه می توان دیالک تیک گمشده را پیدا کرد؟

·        برای پیدا کردن دیالک تیک مورد نظر خیام باید به این مصراع دقتی دو چندان مبذول داشت.

4
 ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است

·        از مفهوم «ترکیب» می توان دریافت که خیام دیالک تیک تجزیه و تحلیل و ترکیب را، دیالک تیک آنالیز و سنتز را در نظر داشته است.

·        مراجعه کنید به دیالک تیک انالیز و سنتز در تارنمای دایرة المعارف روشنگری


·        در فلسفه ماتریالیستی خیام، اندام انسانی از ترکیب اجزا و عناصر مادی چهارگانه تشکیل شده است:
·        اندام انسانی تجسم دیالک تیک جزء و کل است.

·        در اسطوره تئولوزیکی آفرینش نیز جبرئیل به فرمان خدا تندیس حوا و آدم را از گل می سازد که آمیزه ای از خاک و آب و هوا ست و بعد خدا در کالبد آندو روح (هوا، باد) می دمد.
·        خدا بزعم پیامبر اسلام، قبلا اجنه و ملائکه را از آتش ساخته است.
·        بدین طریق همان عناصر چهارگانه مورد نظر فلاسفه یونان و خیام بکار گرفته شده اند:
·        آب، آتش، باد، خاک

5
ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است

·        اما هیچ ترکیبی در جهان یافت نمی شود که روزی تجزیه نشود و هیچ جزئی (عنصری) یافت نمی شود که ترکیب نشود.
·        دیالک تیک تجزیه و ترکیب و دیالک تیک جزء و کل به همین دلیل دیالک تیک های عینی اند و کسی نمی تواند جزئی بدون کلی و تجزیه ای بدون ترکیبی پیدا کند.
·        تجزیه و ترکیب همیشه و همه جا پیوند دیالک تیکی ناگسستنی با هم دارند، دو ضد وحدتمند اند.
·        ترکیب عناصر چهارگانه و تشکیل اندام انسانی نیز بنظر خیام و بدرستی، پس از مدتی دچار تجزیه و تلاشی می شود و به عناصر اولیه (آب، آتش، باد، خاک) مبدل می گردد، تا دو باره در سیستمی دیگر کل دیگری را تشکیل دهند.

·        به همین دلیل است که آموزش متد دیالک تیکی ضرورت مبرم دارد.
·        بدون تسلط به این متد، درک حتی مصراعی از شاعری و یا حکمی از حکیمی دشوار و یا حتی محال می گردد.

6
رو، شاد بزی، اگرچه برتو ستمی است

·        معلوم نیست که خیام به زور قافیه مفهوم «ستم» را بکار برده و یا منظورش واقعا همین است:
·        شاد زیستن به معنی ستمکشی!

·        برای تأمل روی این مصراع بهتر است که آن را هم مورد تحلیل دیالک تیکی قرار دهیم:

7
رو، شاد بزی، اگرچه برتو ستمی است

·        خیام در این مصراع دیالک تیک لذت و ریاضت را به شکل دیالک تیک واره همه چیز و هیچ تخریب می کند.
·        خیام طرفدار کیش لذت است.
·        بنظر او کسی که زندگی غرقه در لذت دارد، بدترین ستم بر چنین کسی، پیر گشتن و مردن و تجزیه شدن است.
·        ولی خیام چاره ای جز لذت کوتاهمدت نمی داند و علیرغم ستم واره بودن زندگی مبتنی بر لذت، همان را توصیه می کند.

8
با اهل خرد باش

·        خیام ضمنا همنشینی با اهل خرد را توصیه می کند.

·        خرد یکی از مفاهیمی است که همیشه وجود داشته است، ولی نه به معنی راستینش.

·        خرد یکی از مفاهیم حک حرمت شده از طرف هر پتیاره ای است.

·        کثیف ترین و فرومایه ترین مبلغان خرافه و خریت نیز مادام العمر سنگ خرد به سینه زده اند و می زنند.

·        احتمالا منظور خیام از اهل خرد، کسانی اند که دم غنیمت می دانند، قید گذشته و آینده می زنند و زندگی مبتنی بر لذت پیشه می کنند.
9
که اصل تن تو
گردی و نسیمی و غباری و دمی است  

·        خیام با تکتیر این حکم، چندین هدف را نشانه می گیرد:

10

·        او اولا اصل اندام بشری را، عناصر اولیه وجود او را برمی شمارد:
·        گرد و غبار و نسیم و نفس

·        اندام انسانی و هر چیز دیگر همیشه و مادام العمر دیالک تیکی از تجزیه و ترکیب است:
·        یعنی در تجزیه و ترکیب مدام است.
·        هر لحظه ذرات مرئی و نامرئی بیشماری را از دست می دهد (تجزیه) و هر لحظه مواد جدیدی در کارخانه های غول آسای سلولی بدن ترکیب (سنتز) می شوند و حجم و وزن اندام کاهش و یا افزایش می یابد.

·        اگر مفهوم اصل در این حکم خیام را با مفهوم اصل در فلسفه فلاسفه یونان مقایسه کنیم، به فلسفی بودن این رباعی خیام پی می بریم.

11

·        خیام ضمنا صحت تئوری مبتنی بر کیش لذت خود را استدلال و اثبات می کند:
·        خوش باش، چون به گرد و غبار و  نسیم و نفسی بدل خواهی شد و جز این چیزی از تو باقی نخواهد ماند.
·        خیام با قطب دیالک تیکی ترکیب رباعی خود را شروع کرده بود و با قطب دیالک تیکی تجزیه به پایان می رساند.
·        حق با ما بود:
·        خیام دیالک تیک تجزیه و ترکیب (انالیز و سنتز) را در مد نظر داشته است.  

پایان

هیچ نظری موجود نیست:

ارسال یک نظر