سیری در جهان بینی عمر خیام (12)

عمر خیام 

(427 ـ 510)

(1048 ـ 1131)

  تحلیلی از شین میم شین

تحلیل رباعی بیست و یکم

تا چند زنم به روی دریاها خشت

بیزار شدم ز بت‌ پرستان کنشت

 

خیام که گفت دوزخی خواهد بود

که رفت به دوزخ و که آمد ز بهشت؟

·        معنی تحت اللفظی بیت:

·        تا کی باید روی آب خشت بزنم!

·        از دست بت پرستان کنشت به تنگ آمدم:

·        خیام که مدعی وجود دوزخی بود، مگر کسی را سراغ داشت که به  دوزخ رفته باشد و یا از بهشت آمده باشد؟

·        خیام در این رباعی با تکتیری چندین نشان می زند:

1

تا چند زنم به روی دریاها خشت

بیزار شدم ز بت‌ پرستان کنشت

·        خیام در این بیت از دشواری روشنگری پرده برمی دارد:

·        بحث با بت پرستان کنشت (آتشکده، معبد یهودیان) به آب در هاون کوبیدن می ماند و کار عبث و بیهوده ای است.

·        روشنگری واقعا هم صبر ایوب می طلبد و کسب و کار افراد شتابزده نیست.

2

خیام که گفت دوزخی خواهد بود

·        خیام در این مصراع، خود را جزو اهل ایمان و مخالف بت پرستی جا می زند و پیشاپیش بلحاظ صوری و در حرف، به وجود دوزخ اعتراف می کند، تا احتمالا بهانه ای به دست محتسب و مفتش عقاید ندهد و از گزند اتهام و آزار مصون بماند.

·        چون «بودن به از نبودن شدن، خاصه» (شاملو) اگر اندیشه ای در کله و حرفی در چنته باشد!

·        روشنگری نه کردوکار اجنه، بلکه انسان است و انسان روشنگر ـ قبل از همه ـ باید به فکر حفظ جان خود باشد.

·        چون مرده قادر به روشنگری نیست.

·        خیام ضمنا در سنت منتقدین اجتماعی، خویشتن خویش را به محاکمه می کشد:

3

که رفت به دوزخ و که آمد ز بهشت؟

·        خیام در این مصراع واپسین بذر تردید در مزرع ضمیر خواننده می افشاند:

·        پیش شرط پذیرش بود و نبود چیزی، تجربه آن چیز است:

·        بنابرین، پیش شرط باور به وجود دوزخ و بهشت نیز باید شناخت تجربی آندو باشد.

·        یعنی باید کسی به دوزخ برود و دیگری از بهشت بیاید و از وجود آندو خبر دهد تا بود و نبود آندو اثبات شود.

·        در عصر جدید نیز امپیریسم (تجربه گرائی) و سنسوئالیسم (حسگرائی) ـ به مثابه دو مکتب در تئوری شناخت ـ بسان خیام استدلال کرده اند.

·  مراجعه کنید به امپیریسم (تجربه گرائی) و سنسوئالیسم (حسگرائی) در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

تحلیل رباعی بیست ودوم

ترکیب پیاله ‌ای که درهم پیوست

بشکستن آن روا نمی دارد مست 

چندین سر و پای نازنین از سر و دست

از مهر که پیوست و به کین که شکست

·        معنی تحت اللفظی بیت:

·        وقتی پیاله ای تشکیل شد، حتی مست در صد تخریب آن برنمی آید.

·        اینهمه سر و پای ارزشمند متعلق به «سر» و «دست»، به دلیل مهر چه کسی ترکیب شد و به دلیل کین چه کسی تخریب؟

1

ترکیب پیاله ‌ای که درهم پیوست

·        خیام در این مصراع، مقوله فلسفی بسیار مهم ترکیب (سنتز) را به خدمت می گیرد و عملا دیالک تیک انالیز و سنتز (دیالک تیک تجزیه ـ تحلیل ـ ترکیب) را به شکل دیالک تیک اجزای پیاله و ترکیب آن بسط و تعمیم می دهد.

·        مراجعه کنید به دیالک تیک انالیز و سنتز در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

http://hadgarie.blogspot.de/2013/03/1_1.html

2

بشکستن آن روا نمی دارد مست

·        خیام در این مصراع تخریب پیاله تشکیل یافته و از کوره سفال پزی بیرون آمده را حتی در شأن مست نمی داند، چه برسد به هشیار.

·        این نه تنها به معنی تأیید خردگرائی است، بلکه به معنی معیار ارزیابی و داوری قرار دادن خرد است.

·        این همان ایده قاضی القضات تلقی کردن خرد است که در فلسفه روشنگری و در فلسفه کلاسیک آلمان (کانت، فیشته، هگل و فویرباخ) مطرح می گردد.

·        این موضعگیری معرفتی ـ نظری خیام فوق العاده ستایش انگیز است.

3

چندین سر و پای نازنین از سر و دست

از مهر که پیوست و به کین که شکست

·        خیام در این بیت رباعی، ترکیب پیاله از اجزاء متشکله اش را با ترکیب اندام (ارگانیسم) انسانی مورد مقایسه قرار می دهد و سؤال فلسفی تعیین کننده خود را مطرح می سازد و خواننده و شنونده رباعی را به تفکر و تأمل وامی دارد:

·        مهر چه کسی در کار بود که سرها و پاهای بیشمار متعلق به طبقات فرادست و فرودست و یا متعلق به زحمتکشان فکری و زحمتکشان یدی (سر و دست) ترکیب شد و کین چه کسی در کار بود که تخریب شد؟

4

·        ما در این رباعی خیام با نوعی عصیان بر ضد خدا مواجه می شویم که در مراحل آغازین تشکیل آته ئیسم در بنی بشر نمودار می گردد:

·        خیام در این رباعی خدا را به بی خردی و مستی و بیهوشی متهم می کند.

·        چون خدا از سوئی، از سر مهر می آفریند و از سوی دیگر، از سر کین می کشد.

·        خیام این کردوکار الهی را ناسازگار با خرد می داند.

پایان