جهان بینی محمد زهری در آئینه آن و این (86)

محمد زهری

( ۱۳۰۵ ـ ۱۳۷۳)

تحلیلی از
ربابه نون

محمود کیانوش 

گـاه از انسانی می ‌گفت که شکسته ‌بالترین مرغ بـود

و گـاه از سوارانی کـه دسـت دعـای هیچکس‌ همراه شان‌ نبود.

گاه از زخـم، خون دیگری می‌ چکید

و گاه با دختری قالیباف در پشت کارگاه می‌ مرد.

گاه با زایرانی چشم امید بـه مـعجزه بسته،

گرفتار راهزنان کماندار کافرکیش می‌شد

و گـاه بـا لاشـه ی عـابری‌ در‌ زیـر آوار‌ می ‌ماند.

·        محمد زهری در آئینه محمود کیانوش به شاعری فاقد افق فکری و محروم از سمتگیری طبقاتی و ایده ئولوژیکی روشن تنزل می یابد که اسیر بی اختیار تصادف کور است:

·        گاهی از آن می گوید و گه از این.

·        محمد زهری در آئینه محمود کیانوش، شاعر کلافه ی مفلوک فلک زده ی گرفتار در تار عنکبوتی تردید و دو دلی، پریشان اندیشی و پریسانگویی است.  

·        محمود کیانوش اما نه دلیلی بر ادعای خود دارد و نه تلاشی در جهت کشف و ارائه دلیل به خرج می دهد.

·        تنها کاری که از دست محمود کیانوش بر می آید، دستچین کردن جملاتی از اشعار مختلف شاعر  و تکرار طوطی وار آنها ست:

·        آدم بی اختیار یاد انشاء های مدارس ایران می افتد که بطور مکانیکی سرهم بندی می شدند و غیر از اندیشه و زحمت اندیشدین همه چیز داشته اند.

2

گاه از زخـم، خون دیگری می‌ چکید

و گاه با دختری قالیباف در پشت کارگاه می‌ مرد.

·        منظور از مفهوم «چکیدن خون دیگری از زخم» چیست؟

·        ضمنا توصیف شرایط عقب مانده تولید کالا چرا باید به معنی مردن شاعر با مولد باشد؟

·        مگر هنرمند از هر نوع جز انعکاس استه تیکی ـ هنری واقعیت عینی کسب و کاری دارد؟

3

گاه با زایرانی چشم امید بـه مـعجزه بسته،

گرفتار راهزنان کماندار کافرکیش می ‌شد

·        محمود کیانوش این ادعای خود را از شعر محمد زهری تحت عنوان «زایران شهید» استخراج کرده است.

·        ما برای کشف صحت و سقم ادعای او به تحلیل این شعر می پردازیم:

محمد زهری

زایران شهید

(تهران ـ فروردین ۱۳۴۰)

از مجموعه برای هر ستاره

·        چاوشان، هشدار می دادند:

·        «های، راه کاروان کور است

·        تنگه در دست کمانداران کافرکیش مغرور است.»

·        کاروان درمان٘د

·        اسب های رام، رم کردند

·        آرزوی تپهٔ گنبد نما بگسیخت

·        از همه شوق زیارت، با دل و جان، وحشتی آویخت

·        حسرت بوسیدن آن آستان پاک، در دل ریخت

·        زایران در انتظار کافران ماندند

·        وردِ زنهار و امان خواندند.

·        چاوشان، امید می دادند:

·        «های، باکی نیست

·        آفتاب معجزش در واپسین دم، باز خواهد تافت

·        هر که معصوم است، آخر در ضریحش، بار خواهد یافت»

·        جویبار خون به راه افتاد

·        نبض باز ایستاد

·        این چه آیین بود؟

·        یا نبود اندر گروه زایران، معصوم

·        یا ـ خداوندا، زبانم لال ـ

·        آن حدیث معجزش حرفی دروغین بود.

پایان

4

·        برداشت محمود کیانوش از این شعر محمد زهری به شرح زیر است:

گاه با زایرانی چشم امید بـه مـعجزه بسته،

گرفتار راهزنان کماندار کافرکیش می ‌شد.

·        بزعم او، محمد زهری کمترین تفاوتی با زایران شهید نداشته است:

الف

گاه با زایرانی چشم امید بـه مـعجزه بسته

·        محمد زهری بسان آنان چشم امید به معجزه بسته بود.

·        این بدان معنی است که محمد زهری فاقد توان تفکر و محروم از لیاقت خوداندیشی بوده است.

·        باید ببینیم که قضیه آیا واقعا از این قرار بوده است؟

ب

گرفتار راهزنان کماندار کافرکیش می ‌شد

·        ضمنا محمد  زهری به دلیل چشم امید به معجزه بستن، بسان زایرین شهید، گرفتار رهزنان کماندار کافرکیش شده است.

·        اشکال کار کیانوش اما اینجا ست که بر خلاف زایران شهید، نه تنها مویی از سر محمد زهری کوتاه نشده، بلکه حتی زنده مانده و شعری در رثای یاران سروده است.

5

 زایران شهید

(تهران ـ فروردین ۱۳۴۰)

·        محمد زهری، شعر مورد نظر محمود کیانوش را در سال 1340 سروده است.

·        همانطور که در بخش های قبلی این تحلیل اشاره شد، در سال های دهه اول پس از کودتای 28 مرداد، مبارزه حزب توده تشدید می شود و تعدادی بیشماری از اعضای آن به اسارت طبقه حاکمه در می آیند.

·        آصف رزمدیده، صابر محمد زاده، علی خاوری، پرویز حکمتجو و و غیره از آن جمله بوده اند. 

·        شعر موسوم به «زایران شهید» اگر در رابطه با فعالیت حزب توده در سال های قبل از کودتا نباشد، در رابطه با این فاجعه سروده شده است و با توجه به این دو فاجعه قابل درک و توضیح است: 

6

زایران شهید

·        سؤال این است که منظور شاعر از  مفاهیم «زایر» و «زیارتگاه» چیست؟  

7

·        بدون داشتن اطلاعات عینی از این دو فاجعه، تحلیل این شعر دشوار خواهد بود.

·        ولی شاید در روند تحلیل آن، بتوان به منظور شاعر از واژه های زایر و زیارتگاه پی برد:

8

چاوشان، هشدار می دادند:

«های، راه کاروان کور است

تنگه در دست کمانداران کافرکیش مغرور است.»

·        معنی تحت اللفظی:

·        پیشروان کاروان هشدار می دادند که کاروان از کوره راه می گذرد و تنگه تحت نظر دشمن است.

·        محمد زهری در این بند شعر چندین دیالک تیک بسیار مهم را بسط و تعمیم می دهد:  

الف

·        او اولا دیالک تیک چاوش و کاروان را به خدمت می گیرد.

·        دیالک تیک چاوش و کاروان بسط و تعمیم دیالک تیک پیشقراول و سپاه است.

·        پیشقراول به واحد کوچک، متحرک و رزمنده ی جان برکف سپاه رزم اطلاق می شود که روزها و یا حتی هفته ها قبل از شروع نبرد، وارد خاک دشمن می شود و از وضع قوای دشمن ارزیابی عینی به عمل می آورد.

·        اگر لازم بود، حتی دست به عملیات نظامی می زند تا به نقاط قوت و ضعف دشمن پی ببرد.

ب

چاوشان، هشدار می دادند:

«های، راه کاروان کور است

تنگه در دست کمانداران کافرکیش مغرور است.»

·        محمد زهری ضمنا دیالک تیک کاروان و راه را به خدمت می گیرد.

·        دیالک تیک کاروان و راه بسط و تعمیم دیالک تیک رهرو و راه است.

ت

·        محمد زهری ثالثا دیالک تیک راه و کوره راه را به خدمت می گیرد.

·        نوآورانه طرز تشکیل واژه مرکب کوره راه از سوی او ست:

راه کاروان کور است

·        راه بدین طریق و ترفند، انیمالیزه، انسترومنتالیزه، پرسونالیزه و انسان واره می شود:

·        به راه کور و بینا طبقه بندی می شود.

·        تخیل و تصور نهفته در این ترکیب، فوق العاده غنی و غول آسا ست:

1

راه کاروان کور است

·        راه به اشتری، استری، اسبی و یا حمالی بینا تشبیه می شود و کوره را به اشتری، استری، اسبی و یا حمالی کور.

2

راه کاروان کور است

·        راه به اوتومبیلی و یا قطاری راننده مند، به کشتی و ناوی ناخدامند، به هلی کوپتری و یا هواپیمایی خلبان مند تشبیه می شود و کوره راه به اوتومبیلی و یا قطاری بی راننده، به کشتی و ناوی بی ناخدا، به هلی کوپتر و یا هواپیمایی بی خلبان.

پ

تنگه در دست کمانداران کافرکیش مغرور است.

·        تنگه و یا کوره راه ضمنا به مثابه حلقه واسط میان مبدأ و مقصد تصور و تصویر می شود.

·        آن سان که تحت نظر دشمن بودن تنگه ویا کوره راه به معنی مهلکه می گردد.

ث

·        راه اصولا وسیله گذار از مبدأ به مقصد است.

·        راه همان فونکسیون را در مسافرت بازی می کند که هر وسیله تولید و توزیع دیگر.

·        مثلا مداد وسیله ای است که میان سوبژکت و اوبژکت رابطه برقرار می کند:

·        به مدد مداد، ذهن با عین، اندیشه با ورق کاغذ رابطه برقرار می کند.

·        به مدد پتک و سندان، سوبژکت با اوبژکت، آهنگر با آهن رابطه برقرار می کند.

·        راه هم به همین سان، وسیله رابطه برقرار کردن میان مبدأ و مقصد است.

·        کوره راه به همین دلیل، وسیله نامناسب برای برقراری این رابطه است.

·        کوره راه با آماج و هدف سفر و مسافرت همخوانی ندارد، ناهمخوان است.

·        کوره راه دام است.

·        مهلکه است.

·        چاوشان نیز به همین دلیل هشدار می دهند تا کاروان به جای طی کردن کوره راه، تغییر مسیر دهد.

ادامه دارد.