مقوله «صوفی» در آثار خواجه شیراز (39)

تحلیلی از شین میم شین

چون صوفیان به حالت و رقصند مقتدا

ما نیز هم به شعبده دستی برآوریم

·        معنی تحت اللفظی:

·        از آنجا که صوفیان در وجد و حال و رقص پیشوای دیگرانند، بهتر است که ما هم مکارانه دستی بر آوریم.

·        خواجه در این بیت، بطور غیر مستقیم، صوفیان را به مکر و حیله متهم می کند.

خیز تا خرقه صوفی به خرابات بریم

شطح و طامات به بازار خرافات بریم

سوی رندان قلندر به رهآورد سفر

دلق بسطامی و سجاده طامات بریم

·         معنی تحت اللفظی:

·        پا شو، تا خرقه صوفی را به خرابات ببریم و تسبیح و اوراد و اراجیف او را به بازار خرافات.  

·        دلق بسطامی و سجاده عبادت صوفیان را هم به عنوان رهاورد سفر به رندان لاابالی ببریم.  

1

خیز تا خرقه صوفی به خرابات بریم

شطح و طامات به بازار خرافات بریم

·        خواجه در این بیت، از سوئی خرقه صوفی را لایق خرابات می داند.

·        یعنی نه به مثابه خرقه تقوا، بلکه به عنوان خرقه ریا تلقی می کند.

·        خواجه از سوی دیگر، ساز و برگ راز و نیاز صوفی را به مثابه خرافات تلقی می کند و لایق حراج در بازار خرافه می داند.

2

سوی رندان قلندر به رهآورد سفر

دلق بسطامی و سجاده طامات بریم

·        خواجه در این بیت، دلق و سجاده دراویش و صوفیان را نیز سلب ارزش و اعتبار می کند و لایق رندان لاابالی می داند.

3

شرم مان باد ز پشمینه آلوده خویش

گر بدین فضل و هنر نام کرامات بریم

کرامات به کرد و کار های خارق العاده اطلاق می شود.

·        معنی تحت اللفظی:

·        اگر به این فضل و هنر نام کرامات دهیم، بهتر آن است که از پشمینه خویش شرم کنیم.  

·        خواجه در این بیت نیز بطور غیر مستقیم صوفیان را به رگبار انتقاد می بندد:

·        منظور مستور خواجه در این بیت این است که صوفیان با پشمینه خویش بی شرمانه دست به عوامفریبی می زنند.

4

·        اکنون این سؤال مطرح می شود که صوفیان ریا و تزویر و تظاهر به تقوا را برای نیل به کدام منافع مادی و یا معنوی به خدمت می گیرند؟

·        حدس ما این است که خواجه آنها را به عنوان مبارزان ضد فئودالی ـ ضد روحانی به ریا و تزویر و تظاهر متهم می کند و می کوبد.

·        و گرنه کسانی که در صومعه و خانقاه در خود فرو رفته اند و یا در حال رقص صوفیانه اند و احتمالا از احسان و انفاق این و آن امرار معاش می کنند، چه نیازی باید به تظاهر به چیزی داشته باشند.

5

حافظ آب رخ خود بر در هر سفله مریز

حاجت آن به که بر قاضی حاجات بریم

قاضی الحاجات یعنی بر آورنده حاجات

·        معنی تحت اللفظی:

·        حافظ آبروی خود را بر در هر فرومایه ای مریز.

·        حاجات خود را بهتر است که از قاضی الحاجات طلب کنی.

·        در پرتو این بیت واپسین غزل، انتقاد خواجه از اصحاب تصوف و طریقت و عرفان را بهتر می توان دریافت:

·        خواجه در این بیت، در نقش گدا ظاهر می شود و به خویشتن خویش توصیه می کند که از هر کسی گدائی نکند.

·        بلکه فقط از کسانی گدائی کند که بر آورنده حوایج او هستند.

6

·        خواجه در این بیت کسانی را مورد تحقیر و  توهین قرار می دهد که به گدایان احسان و انفاق نمی کنند.

·        یعنی خسیس اند.

·        اعضای طبقه اجتماعی ئی که ولخرج نیستند و تن به حیف و میل مال نمی دهند، اعضای طبقه اجتماعی جدیدی در قرون وسطی فئودالی اند.

·        این طبقه اجتماعی جدید طبقه متوسط و در اروپا بورژوازی نامیده می شود.

·        این طبقه اجتماعی را کاست سوم هم می نامیدند:

·        چون در میانه طبقه حاکمه فئودالی و توده های دهقانی قرار داشت.

·        پایگاه اجتماعی ـ انقلابی اصحاب تصوف و طریقت و عرفان همین طبقه اجتماعی انقلابی است که حامل مناسبات تولیدی سرمایه داری و خصم طبقاتی و تاریخی اشرافیت روحانی و فئودال و فئودالیسم است.

7

·        در آثار سعدی نیز با اعضای این طبقه اجتماعی به همین سان برخورد می شود:

·        بنظر سعدی هم اگر کسی حاضر به بر آوردن حاجات این و آن نشود، فرومایه ای بیش نیست.

·        می توان گفت که خواجه دیالک تیک طبقه حاکمه و طبقه متوسط (بورژوازی) را به شکل دوئالیسم قاضی الحاجات و سفله بسط و تعمیم می دهد و نقش تعیین کننده را از آن  قاضی حاجات می داند.

·        به عبارت دیگر همراه با صوفیان، اعضای طبقه متوسط را نیز لخت می کند و به شلاق تحقیر و توهین می بندد.

·        یعنی هم طبقه اجتماعی را می کوبد و هم نمایندگان ایده ئولوژیکی آن طبقه اجتماعی را.

·        میان بورژوازی و صوفیان رابطه دیالک تیکی طبقه و ایده ئولوگ برقرار است.

·        به احتمال قوی اصحاب تصوف و طریقت و عرفان نمایندگان ایده ئولوژیکی بورژوازی نوخاسته بوده اند که مثلا به عنوان تاجر و صنعتگر و غیره امرار معاش می کردند.

پایان

ادامه دارد.