سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (149)

مهدی اخوان ثالث

(1307 ـ 1369)

هستن

زمستان

(1335)  

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون  

   

 در جوار رحمت ناراستین آسمان، بغنوده ایم، ای مرد،

که دگر یادی از آنان نیست

ور بود، جز در فریب شوم دیگر پاک جانان نیست

·       معنی تحت اللفظی:

·       در کنار رحمت قلابی آسمان دراز کشیده ایم که از «هستان فدا شده  به مرگی پاک در راهی پوک» دیگر کسی یادی نمی کند و اگر احیانا یاد کند، به نیت فریب پاک جانان دیگر است و نه به نیت یاد کردن از آنها.

·       این بند شعر اخوان، حاوی معانی سوسیولوژیکی ـ پسیکولوژیکی ـ ایده ئولوژیکی ـ انتقادی متنوع است و باید مورد تأمل و تحلیل صبورانه قرار گیرد تا این معانی کشف شوند:       

1

در جوار رحمت ناراستین آسمان، بغنوده ایم، ای مرد،

که دگر یادی از آنان نیست

ور بود، جز در فریب شوم دیگر پاک جانان نیست

·       سه سال از کودتای خاینانه خاندان کثافات پهلوی می گذرد.

·       همه دستاوردهای ملی، مدنی، صنفی، سندیکائی، سیاسی و انقلابی نابود شده اند و از اندام حزب توده شط عظیمی از خون روان شده است.

·       اولین سرداران سلحشور توده، سیامک و مبشری و عطارد و یاران همراه با مرتضی کیوان تیرباران شده اند.

·       اخوان 28 ساله پس از بازداشت و شکنجه شدید (حتی به روایت احمد شاملو در «بامداد در آینه») آزاد گشته است.

·       ظاهرا زیر و رو شده است.

·       در ترمینولوژی اجامر جماران، توبه کرده است و به صراط مستقیم هدایت شده است.

·       اخوان در مفهوم «غنودن در جوار رحمت ناراستین آسمان»  همین سرگذشت سرشته به زجر و شکنجه و آزار را تجرید می کند که مترادف با اصطلاح «خدا رحم کرد که جان سالم بدر بردیم» است.

2

در جوار رحمت ناراستین آسمان، بغنوده ایم، ای مرد،

که دگر یادی از آنان نیست

ور بود، جز در فریب شوم دیگر پاک جانان نیست

·       اخوان 10 سال بعد در اثر دیگرش تحت عنوان «از این اوستا» در شعر بلندی تحت عنوان «ناگه غروب کدامین ستاره؟» از تنهائی اتم واره اعضای جامعه کودتا زده سخن خواهد گفت.

·       در این شرایط اختناق خونتائی است که کسی جرئت یاد کردن از سلحشوران توده را ندارد.

·       توده اما نمک به حرام نیست و اسامی سرداران خود را به کودکان خود خواهد داد تا بدین طریق و با این ترفند، نامیرائی و ورجاوندی سرداران خود را تضمین کند.

3

در جوار رحمت ناراستین آسمان، بغنوده ایم، ای مرد،

که دگر یادی از آنان نیست

ور بود، جز در فریب شوم دیگر پاک جانان نیست

·       اخوان در مفهوم «دیگر پاک جانان» با تیر واحدی چندین نشان معرفتی ـ انتقادی می زند:

الف

دیگر پاک جانان  

·       اکنون بند قبلی شعر از صراحت می گذرد: 

نه چو آن هستان، اینک جاودانی نیست

افسری زر وش هلال آسا، به سر ها مان

ز افتخار مرگ پاکی در طریق پوک

·       هستان جاودانه که توسط هستان هست و بودگان بود ایدئالیزه شده اند و مدال «افسر زر وش و هلال آسا» به نصیب برده اند و در راهی پوک به مرگی پاک، از بین رفته اند، پاک جان بوده اند.

·       این یکی از مهمترین تفاوت ها و تضاد های آنان با بقیه هستان هست و بودگان بود، بوده است.

·       با  مفاهیم انتزاعی و اخلاقی از قبیل پاک جانی، می توان کلی هارت و پورت کرد، ولی نمی توان چیزی را روشن کرد.

·       منظور اخوان از مفهوم انتزاعی پاک جانان چیست؟    

ب

·       منظور او احتمالا، صداقت است.

·       صداقت اما معانی متفاوت دارد که از ساده لوحی و زود باوری و خریت شروع می شود و به خردگرائی و حقیقت پرستی می رسد.

·       هم  هر دهاتی زود باور و ساده لوح را می توان صادق قلمداد کرد و هم خردگرای ژرف اندیش دیرباور حقیقت پرست سرسخت را.

·       منظور اخوان از پاک جانان اما چیست؟      

پ

ور بود، جز در فریب شوم دیگر پاک جانان نیست

·       آنچه روشن است این است که افراد زیر جزو پاک جانان بوده اند.

·       پاک جانانی که از فرط خریت در طریقی پوک جان باخته اند.

به فرمان شاه در (۲۷ مهر ماه ۱۳۳۳) تيرباران شدند:

مهندس و شاعر مرتضی کيوان

سرهنگ شهربانی عزب الله سيامک

سرهنگ دوم محمد علی مبشر

سرهنگ دوم نعمت الله عزيزی

سرگرد حقوقدان هوشنگ وزيريان

سرگرد ژاندارمری نصرالله عطارد

سروان شهربانی محمد علی واعظ قائمی

سروان شهربانی نظام الدين مدنی

سروان شهربانی نورالله شفا

ستوان يکم عباس افراخته

·       حالا منظور اخوان ا این بند شعر روشن می شود.

ت

در جوار رحمت ناراستین آسمان، بغنوده ایم، ای مرد،

که دگر یادی از آنان نیست

ور بود، جز در فریب شوم دیگر پاک جانان نیست

·       کشف دیگر اخوان این است که نسل پاک جانانِ خر، هنوز برنیفتاده است.

·       به همین دلیل، فریب پاک جانان هنوز حی و حاضر توسط عوامفریبان ادامه دارد.

·       در این طریق تحمیق پاک جانان، از یاد پاک جانان سابق سوء استفاده می شود.

ث

در جوار رحمت ناراستین آسمان، بغنوده ایم، ای مرد،

که دگر یادی از آنان نیست

ور بود، جز در فریب شوم دیگر پاک جانان نیست

·       کشف و ابلاغ این نکته، یکی از خدمات ارجمند اخوان است.

·       قضیه واقعا هم از همین قرار بوده، است و خواهد بود.

·       امروزه هر مدعی هر جریان سیاسی، کلکسیونی از شهدای دار و دسته خود را دارد و از این کلکسیون عکس به همین نیت مورد نظر اخوان بهره برداری می شود.

·       ما از قضا همین انتقاد اخوان را در مفهوم «سر ـ تنت ـ طلبیسم» تجرید کرده ایم که خویشاوند با مفهوم «سلطنت طلبیسم» است.

·       البته دیری است که سلطنت طلب ها هم سرتنت طلب شده اند.

·       همه جریانات از طبقه حاکمه فئودالی ـ فوندامنتالیستی تا اپوزیسیون چپ و راست، شب و روز به دنبال «پاک جانان» اند.

·       دنبال خری می گردند که در راهی پوک فدا شود و آنها شهید نامه خود را قطورتر و تور صید پاک جانان را فریباتر و جذاب تر سازند.

ج

در جوار رحمت ناراستین آسمان، بغنوده ایم، ای مرد،

که دگر یادی از آنان نیست

ور بود، جز در فریب شوم دیگر پاک جانان نیست

·       این انتقاد رئالیستی اخوان، از رادیکالیته تحسین انگیزی برخوردار است.

·       این فرمی از مرده پرستی برای تکثیر تعداد مرده ها و گسترش گورستان ها ست.

·       سؤال اما این است که دلایل این کسب و کار چیست؟ 

ادامه دارد.