سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (147)

مهدی اخوان ثالث

(1307 ـ 1369)

هستن

زمستان

(1335)  

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون  

هر کسی پیمانه ای دارد که پرسد چند و چون از وی

گوید:

«این ناپاک و آن پاک است

این، بسان شبنم خورشید

و آن، بسان لیسکی لولنده در خاک است.»

لیسک

یعنی نرم تن، حلزون

·       معنی تحت اللفظی:

·       هر کسی معیاری دارد.

·       معیاری که کمیت و کیفیت چیزها را تعیین می کند.

·       مثلا پاکی و ناپاکی اعضای جامعه را.

·       شباهت اعضای جامعه به شبنم خورشید و لیسک  خزنده را.

·       معلوم نیست که منظور اخوان از مفهوم من در آوردی «شبنم خورشید» چیست.

·       شاید منظورش شبنم بی غل و غش باشد.

·       مظهر پاکی باشد.

·       ضمنا معلوم نیست که چرا حلزون بدبخت مظهر ناپاکی است.

·       شاید به دلیل «خاکی» بودنش باشد.

·       به دلیل گل آلود بودنش باشد.

1

هر کسی پیمانه ای دارد

·       پیمانه به ظرفی اطلاق می شود که با آن غلات و غیره را اندازه می گیرند و یا در آن شراب و غیره نوش جان می کنند.

·       اخوان پیمانه را به معنی معیار به کار می برد.

·       پیمانه و معیار از دید اخوان نه چیزی عینی و عام، بلکه چیزی ذهنی و منفرد و یا فردی و خاص است.

·       چنین پیمانه و معیاری اما پیمانه و معیاری سوبژکتیو است.

·       پیمانه و معیار سوبژکتیو فاقد ارزش تجربی و نظری و منطقی و علمی است.

·       فرض را بر این بگذاریم که هر کس به قول اخوان پیمانه خاص خود را داشته باشد.

·       در این صورت خر تو خر به تمام معنی برقرار می شود.

·       حجم پیمانه یکی می تواند 100 سی سی باشد و حجم پیمانه دیگری یک لیتر باشد، دو و یا سه لیتر باشد.

·       در این صورت، اصلا نمی توان به مبادله فکری نایل آمد، چه  رسد به داد و ستد مادی.

2

هر کسی پیمانه ای دارد

·       پیمانه و معیار همیشه و همه جا، عینی و عام و استاندارد است.

·       به همین دلیل می توان به دکان شیر فروشی مراجعه کرد و یک لیتر و یا ده لیتر شیر خرید.

·       لیتر، پیمانه و معیار عینی، عام و استاندارد است.

·       همه آحاد بشر منظور واحدی از یک لیتر آب و یا شیر دارند.

·       پیمانه یک لیتری، این و آن نمی شناسد.

·       پیمانه و معیار سوبژکتیو، فردی، شخصی و دلبخواهی اصلا پیمانه و معیار نیست.

3

هر کسی پیمانه ای دارد که پرسد چند و چون از وی

·       منظور اخوان از  پیمانه فردی، معیارهای ارزشی و موازین اخلاقی است.

·       منظور اخوان معیارهایی است که اعضای جامعه به مدد آنها به تمیز خیر از شر، پاک از ناپاک می پردازند.

·       موازین اخلاقی، قطب نما های اعضای جامعه برا ی کشف «قبله» و نماز بردن بدان سو ست.

·       معیار های ارزشی و موازین اخلاقی، نه شخصی، بلکه طبقاتی اند.

·       هر طبقه اجتماعی، معیار های ارزشی و موازین اخلاقی خاص خود را دارد.

4

هر کسی پیمانه ای دارد که پرسد چند و چون از وی

گوید:

«این ناپاک و آن پاک است

این، بسان شبنم خورشید

و آن، بسان لیسکی لولنده در خاک است.»

·       اکنون مسئله روشن تر می شود:

·       پیمانه طبقاتی هرکس، معیار های ارزشی و موازین اخلاقی هر طبقه اجتماعی، تعیین کننده پاکی و ناپاکی چیزها و آدم ها ست.

·       این معیارهای ارزشی و موازین اخلاقی اما قابل بحث و بررسی عمیق اند:

  

5

·       طبقه حاکمه در هر فرماسیون اجتماعی ـ اقتصادی، فقط وسایل اساسی تولید جامعه را غصب و از آن خود نمی کند.

·       طبقه حاکمه ضمنا معیار های ارزشی و موزاین اخلاقی (پیمانه های اخوانی) را نیز ببرکت در انحصار خود داشتن وسایل اساسی تولید و چه بسا حتی قبل از تصاحب وسایل اساسی تولید، تعریف، تعیین و تحمیل می کند.

·       آن سان که تمیز پیمانه طبقاتی خویشتن از پیمانه طبقاتی طبقه حاکمه به هنری بزرگ در حد شق القمر بدل می شود.

·       درد و دشوار روشنگری در جامعه و جهان هم همین است.

·       پیمانه های توده ای، چه بسا پیمانه های طبقه حاکمه اند که به «نیروی عادت» (احسان طبری)، برای خود در میان توده جا باز کرده اند و جا افتاده اند.

6

نیز من پیمانه ای دارم

با سبوی خویش، کز آن می تراود زهر

·       معنی تحت اللفظی:

·       من هم ـ مثل هر کس دیگر ـ پیمانه ای دارم و قلبی دارم که از آن زهر می تراود.

·       اخوان قبلا قلب خویش را به سبوئی تشبیه کرده است که حاوی زهر است.

گفت و گو از پاک و ناپاک است

وز کم و بیش زلال آب و آیینه

وز سبوی گرم و پر خونی که هر ناپاک یا هر پاک

دارد اندر پستوی سینه

·       اخوان اکنون ضرب المثل معروف «از کوزه همان برون تراود که در او ست» را به خدمت می گیرد و سبوی قلب خود را مملو از رهر قلمدا می کند.

7

گفت و گو از دردناک افسانه ای دارم:

«ما اگر چون شبنم از پاکان

یا اگر چون لیسکان، ناپاک

گر نگین تاج خورشیدیم

ور نگون ژرفنای خاک

هرچه ایم، آلوده ایم، آلوده ایم، ای مرد؟»

·       معنی تحت اللفظی:

·       من در این شعر از افسانه درد انگیزی گفتگو دارم.

·       فرق ندارد که ما پاک باشیم و یا ناپاک.

·       مثل شبنم باشیم و یا مثل لیسک.

·       نگین تاج خورشید باشیم و یا سرنگون خاک.

·       ما هر چه باشیم، کثافتیم.

8

گفت و گو از دردناک افسانه ای دارم:

«ما اگر چون شبنم از پاکان

یا اگر چون لیسکان، ناپاک

گر نگین تاج خورشیدیم

ور نگون ژرفنای خاک

هرچه ایم، آلوده ایم، آلوده ایم، ای مرد؟»

·       این پاسخ پیمانه خاص اخوان به پرسش او راجع به چند و چون این و آن است:   

هر کسی پیمانه ای دارد که پرسد چند و چون از وی

گوید:

«این ناپاک و آن پاک است

این، بسان شبنم خورشید

و آن، بسان لیسکی لولنده در خاک است.»

9

·       پیمانه اخوان با پیمانه هر کس و هر کرکس، فرق دارد.

·       پیمانه اخوان کمترین تفاوتی میان پاک و ناپاک نمی شناسد.

·       پیمانه شخصی اخوان همه اعضای جامعه را آلوده می داند.

·       دلیل این خاصیت (خودویژگی) پیمانه اخوان احتمالا این است که او سبوی مملو از زهر در پستوی سینه دارد.

·       این به معنی پسیمیسم است که صادق هدایت هم نمایندگی کرده، هم حسابی تبلیغ کرده و هم  جان شیرین فدای آن کرده است.

·       مراجعه کنید به تحلیل شعر اخوان راجع به صادق هدایت صلواة الله علیه در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

  

سیری در شعری از اخوان ثالث (84)

روی جاده نمناک

از این اوستا

(1344)

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

ادامه دارد.