درنگی در اخلاق الاشراف عبید زاکانی (۴۱)

   
  

خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی معروف به عبید زاکانی
 (۷۰۱ ـ ۷۷۲ هجری قمری)
رساله اخلاق الاشراف
نهايت خساست
 
ویرایش و تحلیل
از
یدالله سلطان پور

 

باب چهارم

در عدالت

 مذهب مختار

۱

 و از بهر این معنی گفته اند:

پادشاه از پی یک مصلحت صد خون کنند!

 

عبید و فلاسفه مذهب مختار

در

حرف

ضمن اثبات امکان ناپذیری اجرای عدالت در جامعه بشری

عملا

طبقه حاکمه بنده دار و فئودال انگل

را

افشا می کنند:

شیوه تحلیل عبید و یاران

در

تحلیل نهایی

علمی و عقلی

است:

وجود دولت

(بی اعتنا به ماهیت آن)

به

معنی فقدان عدالت و برابری اعضای جامعه

است.

برای اینکه دولت دستگاه عریض و طویل سرکوب اقشار و طبقاتی

توسط طبقه حاکمه

است.

جنایت عالی ترین ارگان مجریه (شاه و شیخ) به مصلحتی صورت می گیرد.

مصلحت

در

واقع

حفظ و تحکیم و توسعه حاکمیت طبقه حاکمه

است. 

این مصراع شعر از انوری ابیوردی است:

اي خداوندي که از روي تفاخر بنده وار

نعل اسبت اختران در گوش نه (۹) گردون کنند

 

آفتاب راي و ابر دست گوهربار تو

آز را از بي نيازي جاودان قارون کنند

 

لمعه رخسار جاه و عکس اشک دشمنت

کهربا را چون عقيق از خاصيت گلگون کنند

 

بنده را شاگرد خوارزمي است شيطان هيکلي

کان چنان هيکل نه در کوه و نه در هامون کنند

 

معده اي دارد که سيري را در او اميد نيست

در علاج جوع کلبي کوه اگر معجون کنند

 

از نهيب او نهنگان رخت بر خشکي کشند

گر شياطين صورت امعاش بر جيحون کنند

 

يک دم ار خالي شود حلقش که زهرش باد و مار

راست چون ديوي بود کاش انکژه در . . . کنند

 

از شره گويي همي حلواي صابوني خورد

گر خمير نان او خود جمله از صابون کنند

 

حاش لله گر بماند يک مه ديگر به مرو

آه و واويلا که تا اين چند مسکين چون کنند

 

کز نهيب معده او هر شبي تا بامداد

اهل شهر و روستا بر نان همي افسون کنند

 

محنت سوب و پکند (آب (سوپ) و نان) او که از بيخم بکند

طبع موزونم همي زانديشه ناموزون کنند

 

صاحبا يا رب جزايت خير بادا خير کن

کاندر اين موسم بسي خيرات گوناگون کنند

 

يا غلامي چند را از روي حسبت بر گمار

تا شبيخون آورند و دفع اين ملعون کنند

 

يا بکش اين کافر زن روسبي را آشکار

پادشاهان از پي يک مصلحت صد خون کنند

 

يا بگو زان پيش کز عالم برآرد قحط کل

تا به سيلي از حدود عالمش بيرون کنند

 

يا بفرما اهل ديوان را که تا من بنده را

زانچه مجري دارم اجرا يک نفر افزون کنند

 

۲

می فرمایند

 العداله تورث الفلاکه.

معنی تحت اللفظی:

عدالت بدبختی به بار می آورد.

۳

خود کدام دلیل واضح تر از اینکه پادشاهان عجم 

چون ضحاک تازی و یزدجرد بزه کار، 

که 

اکنون صدر جهنم بدیشان مشرف است،

 و دیگر متاخران که از عقب رسیدند، 

تا ظلم می کردند دولت ایشان در ترقی بود و ملک معمور.

 عبید و فلاسفه مذهب مختار

برای اثبات مضرات عدالت

دلیل تجربی ـ تاریخی می آورند:

دولت ضحاک و یزدگرد بزهکار و غیره

به

دلیل ستمگری (پرهیز از عدالت)

رونق چشمگیر داشته است

و

کشورشان

آباد بوده است.

 

ادامه دارد.