سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (129)

مهدی اخوان ثالث

(1307 ـ 1369)

 هنگام

از این اوستا

(1344)

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون  

هنگام رسیده بود، ما در این

کمتر شکی نمی توانستیم

آمد روزی که نیک دانستند

آفاق این را و نیک دانستیم

هنگام رسیده بود،

می گفتند:

«هنگام رسیده است»، اما شب

نزدیک غروب زهره، در برجی

مرغی خواند که هوی، کو کو کب»

·        معنی تحت اللفظی:

·        هنگام هنگامه ها (سیاوش کسرائی) رسیده بود.

·        ما در این زمینه کمترین تردیدی در دل نداشتیم.

·        روزی رسید که جهانیان و ما مطمئن شدیم که هنگام هنگامه ها رسیده است.

·        هنگام هنگامه ها رسیده بود.

·        می گفتند:

·        « هنگام هنگامه ها رسیده است.»

·        اما در حوالی غروب زهره، مرغی در برجی خواند:

·        «زهره کو؟»     

1

آن مرغ که خواند، این چنین، سی بار

این جنگل خوف سوزد اندر تب

آنگاه دگر بسا دلا با دل

آنگاه دگر بسا لبا بر لب

·        معنی تحت اللفظی:

·        پس از خواندن آن مرغ، این جنگل ترس در تب می سوزد.

·        چه بسا دل با دل و لب بر لب.

·        اخوان در این شعر، گشایشی زندگی مردم را با مفهوم «رسیدن هنگام» در گزارش می دهد.

·        این امید و نوید با پرسش مرغی راجع به کوکب بخت متزلزل می گردد.

·        آن سان که تهور جای خود را به خوف می دهد.

2

پیری که نقیب بود، آمد، گفت:

«هنگام رسیده است، اما باد

انگیخته ابری آنچنان از خاک

کز زهره، نشان نمانده بر افلاک»

·        معنی تحت اللفظی:

·        پیری که رئیس قبیله بود، گفت:

·        «هنگام رسیده، ولی تقصیر باد است که آنچنان گرد از خاک برانگیخته که از زهره در افلاک نشانی نمانده است.»

·        رئیس قبیله برای برگرداندن امید رفته به دل ها، غیاب زهره را، یعنی غیاب سعادت واقعی را، تقصیر باد و گرد و خاک می داند.

·        نه نتیجه غروب ابدی زهره.

3

جمعی ز قبیله نیز می گفتند:

«هنگام رسیده است، مرغ اما

دیری است، نشسته خامش و گویا

رفته است ز یاد، ورد جاویدش (جادویش؟)

ناخوانده هنوز هفت باری بیش»

·        معنی تحت اللفظی:

·        گروهی از مردم هم می گفتند:

·        «هنگام رسیده است.

·        مرغ اما سکوت کرده است.

·        انگار پس از هفت بار خواندن، آواز جاودوئی اش را فراموش کرده است»

·        خواننده اکنون به این نتیجه می رسد که علاوه بر رؤیت زهره، به مثابه علامت عینی رسیدن هنگام، واسطه دیگری نیز وجود دارد و آن مرغ نویدبخش (مرع سحر معروف) است.

4

جمعی ز قبیله نیز می گفتند:

«هنگام رسیده است، مرغ اما

دیری است، نشسته خامش و گویا

رفته است ز یاد، ورد جاویدش (جادویش؟)

ناخوانده هنوز هفت باری بیش»

·        مرغ هم از غیاب زهره در افلاک خبر داده است و هم خاموشی پیشه کرده است.

·        اکنون می توان به نقش تعیین کننده مرغ در رسیدن و نرسیدن هنگام پی برد.

·        مرغ اما سمبل چیست که آوازش این گونه تعیین کننده است؟ 

5

سرگشته قبیله، هر یک، سویی

باریده هزار ابر،  شک در ما

و افکنده سیاهسایه ها بر ما

·        معنی تحت اللفظی:

·        قبیله، گیج گشته و هر کس به سوئی رفته است.

·        هزار ابر، سایه های سیاه بر قبیله افکنده اند و باران شک و تردید بر دل ها باریده اند.

·        اخوان اکنون از فاجعه پرده برمی دارد.

·        نه زهره در افلاک دیده می شود و نه مرغ از رسیدن هنگام خبر می دهد.

·        شک و تردید بر دل ها حکمفرما ست.

·        آن سان که جامعه فلج شده است و اعضای آن پراکنده.

6

«هنگام رسیده بود؟»، می پرسیم

و آن جنگل هول همچنان بر جا

شب می ترسیم و روز می ترسیم

·        معنی تحت اللفظی:

·        می پرسیم:

·        «آیا هنگام رسیده بود؟»

·        واقعیت این است که جنگل خوف همچنان پابرجا ست و اعضای جامعه هم شب و هم روز در ترس و هراس بسر می برند.

·        این اشعار در سال 1345 منتشر شده اند.

·        یعنی پس از پیروزی انقلاب بورژوائی سفید.

7

«هنگام رسیده بود؟»، می پرسیم

و آن جنگل هول همچنان بر جا

شب می ترسیم و روز می ترسیم

·        منظور اخوان از مفهوم «رسیدن هنگام» تحول انقلابی جامعه در اثر انقلاب بورژوائی سفید است.

·        ایراد بینشی اخوان بیگانگی اش با تئوری توسعه است.

·        اخوان انتظار دارد که انقلاب بورژوائی سفید، جامعه را یکشبه زیر و رو کند و مرغ سعادت بر بام ها بنشیند.

·        انقلاب اما آغاز گذار از فرماسیون اجتماعی ـ اقتصادی کهنه به فرماسیون اجتماعی ـ اقتصادی نوین است.

·        کهنه باید با اقدامات انقلابی و با تصویب قوانین نوین نفی دیالک تیکی شود و نو باید ساخته شود.

·        توسعه اجتماعی نه پدیده ای طرفة العینی، بلکه روندی است که حاوی مراحلی است.

·        توسعه اجتماعی روند تضادمندی است.

·        روند پر فراز و فرودی است.

·        تبدیل گشتن جامعه به جنگل خوف در ذات هر انقلاب اجتماعی است.

·        دیکتاتوری طبقه حاکمه ارتجاعی با دیکتاتوری طبقه حاکمه انقلابی و نوین جایگزین می شود.

8

·        برای اینکه طبقه حاکمه سرنگون شده به آسانی تن به تمکین نمی دهد.

·        بلکه دست به مقاومت و خرابکاری می زند تا امتیازات طبقاتی از دست رفته را مجددا به دست آورد.

·        تشکیل سازمان های ضد انقلابی پس از پیروزی انقلاب بورژوائی سفید، از قبیل فدائیان اسلام و خلق، مجاهدین اسلام و خلق، نوسازی مساجد و اسلام و ظهور شیادانی از فبیل شریعتی و جلال آل احمد و احمد شاملو و صمد بهرنگی و  روحانیان به اصطلاح متجدد، بخشی از مقاومت ارتجاع فاشیستی ـ فئودالی ـ فوندامنتالیستی ـ روحانی بوده است.

  

پایان