سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (89) (بخش آخر)

صادق هدایت

(۱۲۸۱ ـ ۱۳۳۰)

(1903 ـ  1951)  

  نویسنده، داستان ‌نویس، مترجم  

مهدی اخوان ثالث

(1307 ـ 1369)

روی جاده نمناک

از این اوستا

(1344)

ادامه

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

کدامین شهسوار باستان می تاخته چالاک

فکنده صید بر فتراک، روی جاده نمناک؟

فتراک

تسمه ‌ودوال‌ که ‌از عقب ‌زین‌ اسب‌می آویزند

و با آن ‌چیزی‌ به ‌ترک ‌می بندند.

·        معنی تحت اللفظی:

·        صادق هدایت با گام نهادن در جاده نمناک مرگ، کدامین شهسوار باستانی را می دید که صیدی بر ترک اسب دارد و   می تازد؟

·        ما هنوز صادق هدایت و اخوان را نمی شناسیم.

·        اخوان در این بند شعر، احتمالا قیاس به نفس می کند و خیال می کند که صادق هدایت آرزومند دوران شهسواران بوده است و به هنگام مرگ، به دنبال شهسواری دویده است و یا  شهسواری را در آئینه خیال داشته است و یا خود بسان شهسواری در جاده نمناک تاخته است.

·        شاید هم حق با اخوان باشد و صادق هدایت واقعا در اوتوپی دوران شهسواران بوده است.

·        از فئودال زاده ها هیچ هنری و شق القمری بعید نیست.

·        آرزوی رجعت به ماضی بر باد رفته و از یاد رفته یکی از مشخصات ایده ئولوژیکی اشرافیت بنده دار و فئودال و روحانی است.

·        فاشیسم و فوندامنتالیسم با فئودالیسم گره خورده است.

  

1

هزاران سایه جنبد باغ را، چون باد بر خیزد

گهی چونان، گهی چونین.

که می داند، چه می دیده است، آن غمگین؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        وقتی باد به وزش در می آید، در باغ، شاخه ها به جنبش در می آیند و همراه با جنبش شاخه ها، سایه های آنها نیز ـ گاهی چنان و گه چنین ـ می جنبند.

·        معلوم نیست که صادق هدایت غمناک در جاده نمناک چه می دیده است؟

2

·        اخوان با این تصویر، احتمالا می خواهد بگوید که صادق هدایت به هنگام مرگ، جهانی نهفته در مه غلیظ، جهانی مملو از اشباح و سایه ها می دیده است.

3

دگر دیری است کز این منزل ناپاک کوچیده است.

و طرف دامن از این خاک بر چیده است.

ولی من ـ نیک ـ می دانم،

چو نقش روز روشن بر جبین غیب می خوانم،

که او هر نقش می بسته است، یا هر جلوه می دیده  ست،

نمی دیده است، چون خود پاک، روی جاده ی نمناک

·        معنی تحت اللفظی:

·        صادق هدایت دیری است که از این جهان ناپاک کوچ کرده است و از چنگ این خاک دامنگیر، گوشه دامان بدر کشیده است.

·        من اما بیشک می دانم که او هر طرحی که در می افکنده و یا هر جلوه که می دیده، کسی به پاکی خود در روی جاده نمناک نمی دیده است.

4

دگر دیری است کز این منزل ناپاک کوچیده است.

و طرف دامن از این خاک بر چیده است

·        اخوان در این بند شعر دیالک تیک جامعه و انسان را به شکل دوئالیسم جهان و صادق هدایت بسط و تعمیم می دهد.

·        جامعه و جهان را ناپاک قلمداد می کند و صادق هدایت را پاک.

         

·        جامعه و جهان پاک و نا پاک وجود ندارد.

·        جامعه و جهان بزرگ ترین و ارجمندترین دستاورد بشری است.

·        جامعه و جهان با عرق جبین بشریت مولد و زحمتکش بنا شده است.

·        آنچه قابل تأیید، انتقاد، تصحیح، تغییر و تحول است، مناسبات اجتماعی است و نه خود جامعه و جهان.

·        جامعه ستیزی، جهان ستیزی نشانه خریت است.

·        خود اخوان در اشعار دیگرش ـ حتی در تیره ترین ایام، در زیر دیکتاتوری سیاه نعلین ـ به این حقیقت امر اشاره کرده است:

تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم

(۱۳۶۸)

·        اگر جامعه و جهان کثیف و ناپاک باشد، چگونه می توان آن را دوست داشت؟ ،

5

نمی دیده است، چون خود پاک، روی جاده ی نمناک

·        منظور از پاک چیست؟

·        اخوان چگونه و به چه ترفند و طریقی به این نظر رسیده است که صادق هدایت پاک ترین فرد در جهان ناپاک بوده است و بلحاظ  پاکی در کره خاکی بی نظیر بوده است؟

·        به چه دلیل تجربی و یا منطقی، صادق هدایت پاک تر از حمالی است که چمدان او را به فرودگاه و یا ایستگاه قطار می برد؟

·        پاک تر از رفتگری است که زباله های صادق هدایت ها را هر روزه جمع می کند، حمل می کند، ضد عفونی می کند و جان بر سر «نان» می نهد؟

·        پاک تر از قالی بافی است که با فدا کردن صحت جسمی و روحی و روانی اش، برای اجامر طبقه حاکمه از قبیل صادق هدایت، قالی می بافد؟

·        پاک تر از نوکر و کلفتی است که برای صادق هدایت ها جان می کنند؟

·        به نقل قولی از صادق هدایت توجه کنیم که جهانگیر هدایت با هارت و پورت نوشته است:

5

صادق هدایت

س.گ.ل.ل

چه کسی گفته است که من برای بشر کار می کنم؟

بر فرض هم که بشر نابود شد

و کارهایم به دست برف و باران و قوای کور طبیعت سپرده شد

باز هم به درک!

 چون حالا من از کار خودم کیف می کنم و همین کافی است.
اصلا بعد از آنکه مُردیم چه اهمیتی دارد که یادگار موهوم ما

در کله ی یک دسته میکروب که روی زمین می غلطند بماند یا نه؟

و از کارهای مان کیف بکنند یا نکنند؟

·        صادق هدایت در این سخن، بشریت را میکروب تصور و تصویر می کند و از آنتی هومانیسم خود پرده برمی دارد.

·        صادق هدایت هدف و آماج کار فکری اش را در لذت فردی خلاصه می کند.

·        صادق هدایت از تف و توهین به بشریت زحمتکش در لفافه قصه و غیره، لذت می برد.

·        صادق هدایت کمترین دغدغه ای از نابودی بشریت در دل ندارد.

·        چگونه می توان چنین کسی را «پاک ترین» عضو جهان ناپاک کذائی جا زد؟

پایان

ادامه دارد