سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (83) (بخش آخر)

مهدی اخوان ثالث

(1307 ـ 1369)

آنگاه پس از تندر

از این اوستا

(1344)

ادامه

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

  

آنگاه اشارت کرد، سوی طوطی زردی

کان سو ترک تکرار می کرد، آنچه او می گفت

با لهجه ی بیگانه و سردی:

«مات ام نخواهی کرد، می دانم.»

·        معنی تحت اللفظی:

·        زال زرد موی جغد و جادو، به طوطی زردی اشاره کرد که آنور تر نشسته بود و با لهجه بیگانه و خنثائی تکرار می کرد:

·        «مطمئنم که مرا مات نخواهی کرد.»

1

زرد یکی از رنگ ‌های اصلی است.

رنگ زرد در فرهنگ عامیانه 

  نشانه بیماری بوده ‌است.

·        در این شعر اخوان همه چیز به رنگ زرد آغشته است.

·        همه چیز رنگ پریده و بیمارگونه است:

·        موی زال جغد و جادو، طوطی و غیره.

 

2

زنم نالید

آنگاه اسب مرده ای را از میان کشته ها برداشت

با آن کنار آسمان، بین جنوب و شرق

پر هیب هایل، لکه ابری را نشانم داد، گفت:

«آنجا ست.»

پرسیدم:

«آنجا چیست؟»

نالید و دستان را به هم مالید

من باز پرسیدم .

نالان ـ به نفرت ـ گفت:

«خواهی دید.»

هیب

یعنی هراس

·        معنی تحت اللفظی:

·        زنم (زال زرد موی جغد و جادو) ناله کنان، اسب مرده ای را از میان کشته ها برداشت.

·        با اسب مرده لکه ابری را در کنار آسمان در میان جنوب و شرق، نشانم داد و گفت:

·        «آنجا ست.»

·        پرسیدم:

·        «چی آنجا ست؟»

·        ناله کنان، دست هایش را به هم مالید.

·        دوباره پرسیدم:

·        «چی آنجا ست؟»

·        با ناله ای سرشته به نفرت گفت:

·        «خواهی دید.»

3

·        تخیل نیرومندی بر این شعر اخوان چیره است.

·        همه چیز در عالم خواب، واقعی تر از واقعی است:

·        اسب شطرنج در تخیل شاعر گرفتار هول و هذیان، اسب تر از هر اسب واقعی نمودار می گردد.

·        زنده تر از هر اسب زنده و لاجرم، مرده تر از هر اسب مرده.

·        اینجا نیز ناتورالیسم اصیل اخوان عرض اندام می کند:   

·        آن سان که مهره اسب در صفحه شطرنج چنان منعکس می شود که هر اسب واقعی در صحنه جنگ.

4

·        نکته دوم در این بند شعر، گذار از زال جادو به زن شاعر است.

·        آن سان که مرز میان آندو رنگ می بازد.

·        معلوم نیست که منظور شاعر از زال زرد موی جغد و جادو کیست.

·        زن شاعر انگار با شم تیز زنانه اش فاجعه را پیشاپیش بو می کند و پیشگویانه از آن خبر می دهد.

5

ناگاه دیدم

آه، گویی قصه می بینم

ترکید تندر، ترق

بین جنوب و شرق

زد آذرخشی، برق

اکنون دگر باران جرجر بود

هر چیز و هر جا خیس

هر کس گریزان سوی سقفی، گیرم از ناکس

یا سوی چتری گیرم از ابلیس

·        معنی تحت اللفظی:

·        ناگهان دیدم:

·        تندر با غریو ترق، میان جنوب و شرق منفجر شد و اذرخشی برق زد.

·        باران جرجر باریدن گرفت و همه چیز و همه جا خیس شد.

·        هر کس ـ انگار از دست ناکسی ـ به زیر سقفی گریخت و یا از دست ابلیس به زیر چتری.

·        انگار قصه ای را به صورت فیلمی می دیدم.

·        کسانی که کودتای امپریالیستی 28 مرداد را تجربه کرده اید، همین احساس پسیکولوژیکی را مو به مو تکرار کرده اند:

·        انگار قصه ای را به خوابی دیده اند.

6

من با زنم بر بام خانه، بر گلیم تار

در زیر آن باران غافلگیر

ماندم

پندارم اشکی نیز افشاندم

بر نطع خون آلود این شطرنج رؤیایی

و آن بازی جانانه و جدی

در خوش ترین اقصای ژرفایی

و این مهره های شکرین، شیرین و شیرینکار

این ابر چون آوار.

·        معنی تحت اللفظی:

·        من با زنم ـ در زیر باران ناگهانی ـ به زیر گلیم تیره خزیدم.

·        انگار بر نطع شطرنج رؤیائی و بازی جدی در خوش ترین دور دست ژرفائی و بر مهره های شکرین، شیرین و شیرینکار و ابری که بر سرم آوار شده بود، گریستم.

·        اینجا نیز تجربه مبارزات جدی و جانانه در صحنه خونین جامعه و اعدام شخصیت های «شکرین و شیرین و شیرینکار» پس از کودتای خاینانه 28 مرداد تبیین می یابد.

7

آنجا اجاقی بود روشن، ‌ مرد

اینجا چراغ افسرد

دیگر کدام از جان گذشته زیر این خونبار

این هردم افزونبار

شطرنج خواهد باخت

بر بام خانه بر گلیم تار؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        اجاقی که آنجا بود، خاموش شد.

·        چراغی که اینجا بود، افسرد.

·        زیر این بارش دم افزون خون، دیگر کدام از جانگذشته ای بر بام خانه روی گلیم تیره، شطرنج بازی خواهد کرد؟

·        اگر منظور از شطرنجبازی، مبارزه سیاسی و یا اجتماعی باشد، می توان گفت که اخوان از پایان تراژیک آن سخن می گوید.

·        پایان غیرمترقبه و غیر قابل انتظار مبارزه.

·        پایان یأس انگیز مبارزه.

8

آن گسترش ها و آن صف آرایی

آن پیل ها و اسب ها و برج و بارو ها

افسوس

باران جرجر بود و ضجه ی ناودان ها بود

و سقف هایی که فرو می ریخت

افسوس آن سقف بلند آرزو های نجیب ما

و آن باغ بیدار و برومندی که اشجارش

در هر کناری ناگهان می شد طلیب ما

افسوس

انگار درمن گریه می کرد، ابر

من، خیس و خواب آلود

بغضم در گلو چتری که دارد می گشاید، چنگ

انگار بر من گریه می کرد، ابر

طلیب

یعنی جوینده سمج و سرسخت

·        معنی تحت اللفظی:

·        دریغ از آنهمه گسترش بر نطع شطرنج!

·        دریغ از پیل ها، اسب ها، برج ها و باروها!

·        اکنون فقط جرجر باران بود و ضجه ناودان.

·        اکنون فقط سقف ها بودند که فرو می ریختند.

·        افسوس بر آن سقف بلند آرزو های صادقانه ما.

·        افسوس بر آن باغ بیدار و برومندی که درختانش در هر کناری ناگهان جستجوگر سمج و سرسخت ما می شدند.

·        انگار ابری در اندرون من می گریست.

·        من خیس و خواب آلود بودم و بغض در گلویم انگار چتری بود که چنگ گشوده بود.

·        ابر انگار به حال و روز من گریه می کرد.

   

9

سرگرد محمود سحابی

پس از کودتای 28 مرداد

مثله می شود.

آن گسترش ها و آن صف آرایی

آن پیل ها و اسب ها و برج و بارو ها

افسوس

·        اکنون محتوای تراژیک این شعر بلند، آشکارتر می گردد.

·        مبارزات شاعر بی ثمر مانده است و بهترین شخصیت ها و سردارها اعدام شده اند.

·        کودتای شوم بطور ناگهانی پیروز شده است.

10

باران جرجر بود و ضجه ی ناودان ها بود

و سقف هایی که فرو می ریخت

افسوس آن سقف بلند آرزو های نجیب ما

و آن باغ بیدار و برومندی که اشجارش

در هر کناری ناگهان می شد طلیب ما

افسوس

انگار درمن گریه می کرد، ابر

من، خیس و خواب آلود

بغضم در گلو چتری که دارد می گشاید، چنگ

انگار بر من گریه می کرد، ابر

·        شاعر در آوار سقف آرزو های نجیب و در حسرت باغ بیدار و برومند خویش نشسته است و دوست، دشمن گشته است.

·        ابر درونی و برونی انگار به حال و روز شاعر می گریند.

پایان

ادامه دارد.