سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (91)

مهدی اخوان ثالث

(1307 ـ 1369)

آواز چگور

از این اوستا

(1344)

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

آواز چگور

·        این عنوان شعر اخوان است.

·        در این شعر اخوان آواز چگوری مردی پوئه تیزه و استه تیزه می شود: 

1

وقتی که شب هنگام، گامی چند دور از من

نزدیک دیواری که بر آن تکیه می زد بیشتر شب ها

با خاطر خود، می نشست و ساز می زد مرد

و موج های زیر و اوج نغمه های او

چون مشتی افسون در فضای شب رها می شد،

من خوب می دیدم، گروهی خسته از ارواح تبعیدی

در تیرگی ـ آرام ـ از سویی به سویی راه می رفتند

احوال شان از خستگی می گفت، اما هیچ یک، چیزی نمی گفتند

خاموش و غمگین کوچ می کردند

افتان و خیزان، بیشتر با پشت های خم

فرسوده زیر پشتواره ی سرنوشتی شوم و بی حاصل

چون قوم مبعوثی برای رنج و تبعید و اسارت، این ودیعه های خلقت را همراه می بردند

·        معنی تحت اللفظی:

·        چگوری مرد، گامی چند دور از من، اغب شب ها، به دیواری تکیه می زد و در خلوت با «من» درونی خویش، ساز می زد.

·        امواج زیر و اوج نغمات او بسان مشتی افسون در فضای شب پخش می شدند.

·        احساس می کردم که گروهی از ارواح تبعیدی در تاریکی شب ـ خاموش و غمگین، افتان و خیزان، با پشت های خمیده، زیر بار سرنوشتی شوم و بی حاصل ـ از سوئی به سوی دیگر کوچ می کنند.

·        از سرتاپای شان خستگی می ریخت، ولی دم نمی زدند.

·        بسان قوم مبعوثی برای تحمل ریاضت و تبعید و اسارت، کوله بار سرنوشت شوم و بی حاصل را ـ این امانات خلقت را ـ حمل می کردند.

2

وقتی که شب هنگام، گامی چند دور از من

نزدیک دیواری که بر آن تکیه می زد بیشتر شب ها

با خاطر خود، می نشست و ساز می زد مرد

·        اخوان در این جمله، از تنهائی مفرط چگوری مرد پرده برمی دارد:

·        او برای این کار، دیالک تیک داخلی ـ خارجی را به شکل دیالک تیک مرد و خاطر بسط و تعمیم می دهد.

·        منظور اخوان از مفهوم «خاطر خود»، «من» درونی چگوری مرد هنرمند است.

·        تنهائی چیست و دلایل تنهائی چیستند؟

3

وقتی که شب هنگام، گامی چند دور از من

نزدیک دیواری که بر آن تکیه می زد بیشتر شب ها

با خاطر خود، می نشست و ساز می زد مرد

·        شاید بتوان تنهائی را بلحاظ محتوا به چندین دسته تقسیم بندی کرد:

الف

·        تنهائی می تواند نتیجه توسعه کاپیتالیستی جامعه بشری باشد.

·        تحت مناسبات تولیدی سرمایه داری، ایندیویدوئالیسم توسعه می یابد.

·        جامعه اتمیزه می شود.

·        می توان گفت که دیالک تیک فرد و جامعه وارونه می شود:

·        نقش تعیین کننده در دیالک تیک فرد و جامعه از آن جامعه است.

·        چون دیالک تیک فرد و جامعه یکی از فرم های بسط و تعمیم  دیالک تیک جزء و کل است و در دیالک تیک جزء و کل، نقش تعیین کننده از آن کل است.

·        در جامعه سرمایه داری اما، فرد عمده می شود و جامعه مقام فرعی و ثانوی کسب می کند.

·        در این صورت است که هر کس به فکر خویش است.

·        خود ایندیویدوئالیسم پدیده ای تاریخی است:

1

·        ایندیویدوئالیسم در مراحل آغازین توسعه جامعه بورژوائی، به معنی عمده کردن ارزش و اعتبار و عزت فرد انسانی، به عنوان شعاری هومانیستی در راستای رهایش انسان از قید و بند فئودالیسم و در جهت شکوفائی روحی و شخصیتی او تلقی می شد و در مبارزه ایدئولوژیکی بورژوازی آغازین، در ادبیات کلاسیک بورژوائی، اقتصاد سیاسی، تئوری اجتماعی و فلسفه جای خاص خود را داشت.

2

·        با رشد سریع سرمایه داری، با گسترش مالکیت خصوصی بر وسایل تولید، با تشدید استثمار سرمایه داری  و ستم و با انحلال «عزت شخصی در ارزش مبادله» (مارکس)، این آرمان رفته رفته در تضاد با واقعیت ملموس قرار گرفت و از ایندیویدوئالیسم تنها دستاویزی باقی ماند برای توجیه مسائل زیر:

الف

·        برای توجیه ستم و استثمار کاپیتالیستی

ب

·        برای توجیه سودجوئی و رقابت

پ

·        برای توجیه تضاد آشتی ناپذیر فرد با جامعه بورژوائی 

ت

·        برای توجیه جنگ همه بر ضد همه.   

3

·        فرم های نمودین مدرن ایندیویدوئالیسم بورژوائی به شرح زیرند:

الف

·         اگوئیسم (خودپرستی) لگام گسیخته و بیرحمانه

·        مراجعه کنید به اگوئیسم در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

ب

·        حرص بی حد و مرز ثروت اندوزی بویژه از سوی وابستگان به طبقه حاکمه

پ

·        استفاده از هر آنچه که سودآور باشد، بمثابه بیانگر گردش حداکثر سرمایه.

ت

·        حراج تمام و کمال روابط انسانی

ث

·        ارزیابی انسان های دیگر بمثابه چیزهای مصرفی

ج

·        بیگانگی و بی تفاوتی متقابل انسان ها

چ

·         فساد اخلاقی

ح

·        افزایش جرایم و جنایات و امثالهم  

·        مراجعه کنید به ایندیویدوئالیسم (فردگرائی، اصالت فرد) در تارنمای دایرة المعارف روشنگری   

 

ب

وقتی که شب هنگام، گامی چند دور از من

نزدیک دیواری که بر آن تکیه می زد بیشتر شب ها

با خاطر خود، می نشست و ساز می زد مرد

·        تنهائی اما می تواند، تحمیلی باشد:

·        از فرم های مختلف تنهائی تحمیلی می توان تبعید، مهاجرت، حبس، تکفیر، حصر و غیره را نام برد.

پ

وقتی که شب هنگام، گامی چند دور از من

نزدیک دیواری که بر آن تکیه می زد بیشتر شب ها

با خاطر خود، می نشست و ساز می زد مرد

·        تنهائی می تواند خودخواسته باشد برای کار فکری و هنری و غیره.

·        این تنها فرم حاصلخیزی از تنهائی است:

·        می توان گفت که فرد تنها در این حالت، با «من» درونی اش رابطه عمیق برقرار می کند.

·        یعنی دیالک تیک فرد و جامعه را به شکل دیالک تیک خود و خاطر خود بسط و تعمیم می دهد.

·        یعنی ـ در تحلیل نهائی ـ به هماندیشی با خویشتن خویش می پردازد.

·        به حلاجی محتویات تلنبار و انبار شده در اعماق روح و روان خویش می پردازد.

·        تنهائی چگوری مرد هنرمند فرمی از این نوع تنهائی است.

·        این اصلا به معنی تنهائی نیست.

·        تنهائی چگوری مرد فرمی از کار فکری است.

·        موضوع کار چگوری مرد نه طبیعت اول، نه مواد مادی، بلکه دانش تجربی و اندوخته های عاطفی، احساسی، سوسیولوژیکی و پسیکولوژیکی و غیره است.

ت

وقتی که شب هنگام، گامی چند دور از من

نزدیک دیواری که بر آن تکیه می زد بیشتر شب ها

با خاطر خود، می نشست و ساز می زد مرد

·        فرم مد روز تنهائی، که روشنفکران طبقه حاکمه ایدئالیزه می کنند و بر سر زمین و زمان منت می نهند، فرم بی محتوائی از تنهائی است و فقط به درد خود بزرگ نمائی و عشوه فروشی هارت و پورتیستی می خورد:

احمد شاملو

انسان زاده شدن تجسد وظیفه بود:

توان دوست داشتن ودوست داشته شدن

توان شنفتن

توان دیدن وگفتن

توان اندوه گین و شادمان شدن

توان خندیدن به وسعت دل

توان گریستن از سویدای جان

توان گردن به غرور برافراشتن در ارتفاع شکوه ناک فروتنی

توان جلیل به دوش بردن بار امانت

و توان غمناک تحمل تنهایی

تنهایی

تنهایی

تنهایی عریان

انسان

دشواری وظیفه است.

پایان

·        درا ین شعر احمد شاملو، تنهائی ایدئالیزه می شود.

·        حتی برهنه و عریان می شود.

·        شاملو از تنهائی دستاویزی برای پر کردن جای خالی اندیشه   سر هم بندی می کند.

·         مفاهیم شاملو در این شعر و نه فقط در این شعر، انتزاعی اند.

·        قرینه عینی و مخص ندارند:

·        « زاده شدن تجسد وظیفه»

·        « توان غمناک تحمل تنهایی»  

ث

وقتی که شب هنگام، گامی چند دور از من

نزدیک دیواری که بر آن تکیه می زد بیشتر شب ها

با خاطر خود، می نشست و ساز می زد مرد

·        یکی دیگر از فرم های شایع تنهائی، تنهائی به دلیل علافی است.

·        کسانی که به دلایل مختلف قادر به کار و یا مایل به کار نیستند، یعنی علاف اند، دایم از درد تنهائی می نالند.

ادامه دارد.