سیری در جهان بینی مهدی اخوان ثالث (4)

همان اهريمن است، الله

مهدی اخوان ثالث (1307 ـ 1369)
تحلیل واره ای از شین میم شین

• سيه کاران در ميخانه ها بستند، حافظ جان
• خم و مينا و جام باده بشکستند، حافظ جان

• به مستان می انگور، حدها می زنند آنان
• که از کبر و غرور و مکر سرمستند، حافظ جان

• «خدا» گويند و می گيرند جان و مال مردم را
• خدا داند که بس نامردم و پستند، حافظ جان

• خدا کی نان و جان با شرط ايمان می دهد کس را
• چرا اللهيان اين را ندانستند، حافظ جان؟

• خدا ما را از اين الله اهريمن رها سازد
• يقين، اهريمن و الله همدستند، حافظ جان

• همان اهريمن است الله و در اين شک ندارم من
• گواهم ايزدی ـ ايرانيان هستند، حافظ جان

• ببين، شب ها چه تاريک است زير پرچم الله
• ببين، مردم چه بدبخت و تهيدستند، حافظ جان

• سلامی کن به خيام ـ آن ابرمرد ـ از من مسکين
• بگو پَستان در ميخانه ها بستند، حافظ جان

پایان

تلاشی برای تحلیل شعر «همان اهريمن است، الله»

• اخوان در این شعر از وضع و حال جدید جامعه خویش گزارش می دهد:
• از تحول به عمل آمده پس از جایگزینی سلطنت «پان ایرانیستی» دست نشانده ی امپریالیسم با ولایت فوندامنتالیستی ـ «پان اسلامیستی» متکی بر سرمایه داری سرشته به فئودالیسم و بقایای نظامات عهد عتیق.

• ما برای آشنائی با جهان بینی اخوان چاره ای جز تجزیه و سپس تحلیل این شعر نداریم.

بیت اول
سيه کاران در ميخانه ها بستند، حافظ جان
خم و مينا و جام باده بشکستند، حافظ جان

• مفاهیمی که اخوان در این بیت، برای توضیح اوضاع به خدمت می گیرند، عبارتند از«حافظ»، «سیه کاران»، «میخانه»، «خم و مینا و جام باده»

1
مفهوم «حافظ»

• مخاطب قرار دادن حافظ ـ به مثابه آنتی تز ولایت فقیه ـ حکایت از آن دارد که اخوان از جایگاه اجتماعی و جهان بینی حافظ بکلی بی خبر است.

• اینکه چرا حتی اساتید دانشگاهی از قبیل اخوان از ماهیت طبقاتی و جهان بینی حافظ بی خبرند، خود خبر ناگواری است و از فقر فلسفی حضرات و از بی خبری آنان از تفکر مفهومی حکایت دارد.

• حافظ یکی از سرسخت ترین و آشتی ناپذیرترین مدافعان فئودالیسم و حتی بنده داری (غلامداری) بوده است.

• لقب خواجه، یعنی غلامدار، لقبی توخالی نبوده است.

2
مفهوم «سیه کاران»

• سیه کار در فرهنگ لغات فارسی، به معنی بدکار و ستمکار آمده است.
• اخوان هیئت حاکمه جدید را سیه کار می نامد.

• با صفات سوبژکتیف اصولا نمی توان از ماهیت کسی، چیزی و یا سیستمی پرده برداشت.
• بویژه وقتی که آن، صفتی اخلاقی و ارزشی ـ هنجاری باشد.
• چون هرکس بسته به جایگاه اجتماعی خویش، از صفت «سیه کار» تفسیر طبقاتی خاص خود را خواهد داشت و دست به ریشه اوبژکت شناخت (مثلا هیئت حاکمه جدید) نخواهد برد.

• اینکه ادعا کنی که فلانی «آدم خوبی» است و فکر کنی که به تحلیل ریشه ای او نایل آمده ای، در بهترین حالت، نشانه ساده لوحی است.
• چون صفت «خوب» بسته به مخاطب مورد تفسیر سوبژکتیف قرار خواهد گرفت و چه بسا به معنائی بکلی ضد آنچه که گوینده در نظر دارد، ادراک خواهد شد.

• محمد رضا شاه پس از انقلاب سفید، اوپوزیسیون جدید را به دو دسته طبقه بندی می کند:
• ارتجاع سیاه
• ارتجاع سرخ

• طبقه بندی محمد رضا شاه، بمراتب علمی تر و عینی ـ واقعی تر از طبقه بندی مهدی اخوان است، که ظاهرا در ایام جوانی سنگ طبقه کارگر به سینه می زد و به خاطر وابستگی به حزب توده به زندان می رفت و مورد شکنجه و آزار قرار می گرفت.

• راز تشخیص ریشه ای، رادیکال و درست شاه و برداشت سطحی، مخدوش و نادرست اخوان نه در شعورمندی خارق العاده شاه و بی شعوری اخوان، بلکه در موضع تاریخی و عینی ـ واقعی متضاد آنها ست.
• شاه در آن زمان، بسان مبارزی ضد فئودالی به نمایندگی از فرماسیون مترقی تر سرمایه داری وارد عرصه شده بود.
• همین موضع طبقاتی مترقی تر موجب انعکاس درست تر واقعیت عینی در ضمیر او و پیروان او می شد.
• در حالی که در همان زمان، گله روشنفکران پر مدعا از قبیل جلال و اخوان و شاملو و این و آن، یا به دفاع از فئودالیسم و روحانیت کمر بسته بود و یا با فرماسیون نوین بدلایل من درآوردی و چه بسا سوبژکتیف، به مخالفت برخاسته بود که روی دیگر مدال دفاع از فئودالیسم بود.

3
مفاهیم «میخانه»، «خم و مینا و جام باده»

• اخوان همه این مفاهیم را از خیام و حافظ به عاریه گرفته است.
• این مفاهیم در زمان خیام و حافظ حاوی محتوای ایدئولوژیکی خاصی بوده اند، در حالیکه در دست اخوان مفاهیمی تهی و توخالی اند.

• مثال:
• مفاهیم «باده»، «جام»، «میخانه»، «جام باده» و غیره در فلسفه حافظ و در تئوری شناخت او فونکسیون فلسفی و معرفتی ـ نظری معینی به عهده دارند.
• جام در جهان بینی حافظ خود مقوله ایراسیونایلستی غول اسای قابل تحلیلی است.

• مراجعه کنید به سلسله مقالات تحلیلی تحت عنوان «سیری در جهان بینی خواجه شیراز» و «تمرین تفکر مفهومی» در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

http://hadgarie.blogspot.de/2012/02/26.html

ساده لوحانه است، اگر کسی جام حافظ را با جام می میخانه ها عوضی بگیرد.

از این حقیقت امر چه بسا حتی طلاب حوزه های علمیه بیشتر خبر دارند تا اساتید دانشگاهی کشور.

ادامه دارد