سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (140)

مهدی اخوان ثالث

(1307 ـ 1369)

پیوند ها و باغ ها

از این اوستا

(1344)

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون  

او به چشم من نگاهی کرد

دید اشکم را

گفت:

«ها، چه خوب آمد به یادم، گریه هم کاری است

گاه این پیوند با اشک است، یا نفرین

گاه با شوق است، یا لبخند

یا اسف، یا کین

و آنچه ز این سان، لیک باید باشد، این پیوند»

·        روح باغ همسایه با مشاهده اشک راوی، به تحلیل پیوند می پردازد:

1

گاه

 این پیوند

با اشک است، یا نفرین

گاه با شوق است، یا لبخند

یا اسف، یا کین

و آنچه ز این سان، لیک باید باشد،

 این پیوند»

·        کدام پیوند؟

·        برای کشف منظور شاعر از واژه «پیوند» توجه به عنوان این شعر، رهگشا ست:    

پیوندها و باغ ها

·        ظاهرا پیوند ـ قبل از همه ـ همسایگی باغ شاعر و باغ همسایه است.

·        گفتگوی ایندو نیز قبلا راجع به همسایگی و آبیاری باغات بوده است:

سیب را بویید

گفت:

«گپ زدن از آبیاری ها و از پیوند ها کافی است

خوب

تو چه می گویی؟»

·        حالا نظری به این بند شعر می اندازیم:   

او به چشم من نگاهی کرد

دید اشکم را

گفت:

«ها، چه خوب آمد به یادم، گریه هم کاری است

گاه

 این پیوند

با اشک است، یا نفرین

گاه با شوق است، یا لبخند

یا اسف، یا کین

و آنچه ز این سان، لیک باید باشد،

این پیوند»

·        اکنون معلوم می شود که پیوند مادی باغات به تشکیل پیوند عاطفی منجر شده است:

·        گذار از پیوند مادی به پیوند روحی (عاطفی) صورت گرفته است.

·        پیوند عاطفی میان انسان ها از دید روح باغ همسایه، در فرم های مختلف، جبرا و ضرورتا در نمود های مختلف و متنوع و متضاد نمودار می گردد:

·        دیالک تیک فرم و محتوا

·        دیالک تیک فرم نمودین و محتوای ماهوی

2

·        یکی از ترفندهای هستی بطور کلی (طبیعت، جامعه، تفکر) این است که محتوا و ماهیت واحدی در فرم ها و نمود های (پدیده های) متفاوت عرض اندام می کند.

·        منظور روح باغ همسایه هم همین است:

3

گاه

 این پیوند

با اشک است، یا نفرین

·        پیوند عاطفی و دلبستگی به مثابه محتوا و ماهیت واحد می تواند در دیالک تیکی از اشک و نفرین عرض اندام کند:

الف

·        اشک در این مورد، می تواند اشک شوق و شادی باشد.

·        یعنی به هنگام وصل تشکیل شود.

ب

·        اشک اما می تواند اشک درد و رنج باشد.

·        یعنی به هنگام فصل و فراق و قطع رابطه به هر دلیل باشد.

پ

·        نفرین به هنگام فصل و فراق و قطع رابطه بر زبان رانده می شود.

·        به همین دلیل پیوند عاطفی دیالک تیکی از وصل و فصل و در نتیجه دیالک تیکی از اشک و نفرین است.

·        نفرین از  مفاهیم اصلی محمد زهری است:

باز بودن (دوباره بودن)

شرم بر من باد،

ـ با این بی تو بودن –

باز  بودن

 بی تو، گفتن،

 بی تو، خواندن،

  بی تو، دیدن.

درد بر دل باد،

-         بی آن آرزو-

 دیگر تپیدن

·        از در و دیوار هم،  نَفرین شنیدن

·        محمد زهری فصل و فراق عاشق از معشوق را در مفهوم «از در و دیوار نفرین شنیدن» تجرید می کند.  

·        محمد زهری در شعر دیگری انواع مختلف فصل و فراق را باز هم در مفهوم «نفرین» تجرید کرده است:  

نفرین به باد 
محمد زهری 
از مجموعه برای هر ستاره
(تهران ـ شهریور ۱۳۳۹)

سرسبز و سایه گستر و مغرور و استوار
انگشت برگ ها همه بر گیسوان ماه

در آفتاب شسته، تن نرم شاخسار
مرغان بی بهار
بی لانه و پناه
در هر غروب تنگ، بدان سو کشیده‌ راه
تخت بلند راهنشینان انتظار

نفرین به باد، باد،
زان سبز استوار،
بی برگ و بار شاخهٔ خشکی به جا نهاد.

 ای مرغ بی بهار که روزی دل مرا، 
کردی پناهگاه شب سازگار خویش،
اینک ز چشم پاک تو هم اوفتاده ام
تا جسته ای ز شاخهٔ دیگر، بهار خویش

روزی نگفتی آخر:
«ز آن مانده، یاد باد!
ز آن برگ و بار ریخته و رانده، یاد باد!
دور از من اش (دور از من، او را)، زمین و زمان، بر مراد باد!
سرسبز و جاودانه و رنگین و شاد باد!»

نفرین به باد، باد!
نفرین بر آن که رسم ستم را نهاد، باد!
نفرین بر آنکه خاطره بر باد داد، باد!

پایان

ویرایش از تارنمای دایرة المعارف روشنگری

4

گاه با شوق است، یا لبخند

·        پیوند عاطفی از دید روح باغ همسایه گاهی با شوق همراه است و گه با لبخند.

·        تنوع این پیوند احتمالا به درجه توسعه رابطه عاطفی وابسته است و یا به محیط برقراری پیوند:

الف

·        شوق در صورتی تشکیل می شود که پیوند عاطفی توسعه یافته تر باشد و محیط پیرامون برای ابراز آن مساعد باشد.

ب

·        لبخند احتمالا در اوایل برقراری رابطه عاطفی و یا پس از قطع رابطه عاطفی رد و بدل می شود.  

پ

·        لبخند ضمنا حامل و حاوی احتیاط و پرهیز است.

·        شوق وقتی بروز می کند که عاشق و معشوق مرزهای احتیاط را در نوردیده باشند.

5

یا اسف، یا کین

·        تأسف و خصومت حاکی از قطع پیوند عاطفی میان عاشق و معشوق است.

·        عشق در این صورت به نفرت استحاله یافته است:

·        دیالک تیک عشق و نفرت در بحران های عاطفی وارونه می شود:

الف

·        در دیالک تیک عشق و نفرت در آغاز برقراری رابطه عاطفی، نقش تعیین کننده از آن عشق است.

ب 

·        دیالک تیک عشق و نفرت پس از بحران عاطفی وارونه می شود و نقش تعیین کننده از آن  نفرت و حتی خصومت می گردد.

·        آدم، آدم است.

·        آدم می تواند دیروز، کشته مرده همنوعی باشد و فردا تشنه به خون او.

 

ادامه دارد.