مقوله «ساقی» در آثار خواجه شیراز (4)

اثری از بهمن محصص

تحلیلی از 

شین میم شین

ساقیا باده که اکسیر حیات است بیار

تا تن خاکی من عین بقا گردانی

·        معنی تحت اللفظی:

·        ساقیا باده بیاور که آب حیات است و می تواند تن خاکی مرا نامیرا سازد.

·        ساقی در این بیت، مخاطب حافظ است.

·        فونکسیون ساقی ـ اصولا ـ حمل باده است.

·        اگر دیالک تیک سوبژکت ـ اوبژکت را به شکل دیالک تیک ساقی و باده بسط و تعمیم دهیم، نقش تعیین کننده در قاموس خواجه نه از آن  سوبژکت (ساقی)، بلکه از آن اوبژکت (باده)  است.

1

ساقیا باده که اکسیر حیات است بیار

تا تن خاکی من عین بقا گردانی

·        باده در قاموس خواجه، آب حیات است و عمر ابدی به باده خوار می بخشد.

·        سؤالی که ما را عمری به خود مشغول داشته، این است که چرا باده در ایده ئولوژی طبقه حاکمه (اشرافیت بنده دار و فئودال و روحانی)  در قرون وسطی ایران، تا این حد و اندازه، ایدئالیزه می شود؟

2

چشم، بر دور قدح دارم و جان، بر کف دست

به سر خواجه که تا آن ندهی، نستانی

·        معنی تحت اللفظی:

·        چشمم بر دور قدح است و جانم بر کف دستم.

·        سوگند به سر خواجه، که اگر باده ندهی، جانم را نمی ستانی.

·        خواجه در این بیت، دیالک تیک داد و ستد را به شکل دوئالیسم باده و جان بسط و تعمیم می دهد و ساقی را به عنوان عمله عزرائیل تصور و تصویر می کند.

·        معلوم نیست که جان خواجه به چه درد ساقی می خورد.

3

چشم، بر دور قدح دارم و جان، بر کف دست

به سر خواجه که تا آن ندهی، نستانی

·        برای درک منظور حافظ، باید به نقش سکس در ایده ئولوژی طبقات اجتماعی واپسین اندیشید:

·        در ایده ئولوژی طبقات اجتماعی واپسین، سکس خواهر مرگ است.

·        سکسی که اراذل به عنوان عشق جا می زنند.

·        مرگ در روند عملیات جنسی، برای حضرات به آرزویی بدل می شود.

·        فیلم هائی نیز در این زمینه تهیه و عرضه شده اند:

·        زن و مرد به هنگام ارگاسم، دشنه بر سینه یکدیگر می  فشارند و  «در نهایت رضایت خاطر می میرند.»

·        (به نقل از فیلمی از اسپانیا در این زمینه)   

4

·        ساقی در این بیت به عنوان وسیله ارضای حوایج جنسی تصور و تصویر می شود که جانستان عیاشان فئودالی است.

·        ساقیان باده عمدتا زنان و دختران نوجوان اقلیت مذهبی زرتشتی در خطه فارس باید باشند که از طریق باده فروشی و غیره در خرابات امرار معاش ذلتبار می کردند.

5

همچو گل بر چمن از باد میفشان دامن

زانکه در پای تو دارم سر جان ‌افشانی

·        معنی تحت اللفظی:

·        ساقیا بسان گل که در اثر باد دامن افشانی می کند، دامن افشانی مکن.

·        برای اینکه سودای جان افشانی در پای تو دارم.

·        خواجه و عیاشان دیگر در این شعر چشم بر گردش قدح دوخته اند و به قول ساقی ئی از یکی از فیلم های فرانسوی، کودک واره گشته اند.

·        میان همه اعضای همه طبقات اجتماعی واپسین وجوه تشابه چشمگیری به چشم می خورد:

·        مردان بزرگ سیاست و فلسفه و علم و هنر و جنگ و گریز، در پای ساقیان عهد قدیم و جدید، جوجه واره می شوند و حتی زار می زنند تا آن گمشده رهائی بخش را پیدا کنند.

·        به قول خواجه جان در پای ساقی گل پیکر می افشانند.

·        احمد شاملو این جنبه از ایده ئولوژی طبقات اجتماعی واپسین را در شعری به شرح زیر نمایندگی می کند:

آمد شبی برهنه ام از در
چو روح آب

در سینه اش دو ماهی و در دستش آینه
گیسوی خیس او خزه بو، چون خزه به هم.

من بانگ بر کشیدم از آستان یاس:
«آه ای یقین یافته، بازت نمی نهم»   

·        معنی تحت اللفظی:

·        شبی بسان روح آب، برهنه از در وارد شد.

·        در سینه اش دو پستان ماهی وار و در دستش آئینه بود و گیسوی خیسش بوی خزه می داد و بسان خزه درهم برهم بود.

·        من از آستانه یأس، با دیدنش فریاد برکشیدم:

·        «تو همان یقین گمشده منی و من از تو دست برنمی دارم.»

·        این همان ایده ئولوژی طبقات اجتماعی واپسین است:

·        سکس برای اراذل، نه سکس صرف، بلکه معنای زندگی است.

·        سکس برای حضرات آلترناتیو امید است.

·        آلترناتیو یقین است.

·        ساز و برگی برای غلبه بر تزلزل و یدس و نیهلیسم و تردید است.  

6

بر مثانی و مثالث بنواز ای مطرب

وصف آن ماه که در حسن ندارد ثانی

·        معنی تحت اللفظی:

·        مطرب بر تارهای مثانی و مثالث عود وصف آن ماه زیبای بی همتا را بنواز.

·        خواجه اکنون ساقی را به مثابه زیبای بی نظیر تصور و تصویر می کند.

·        این زیبائی شناسی خواجه، ربط تعیین کننده ای به چند و چون ساقی ندارد.

·        در اوج مستی و بوالهوسی حتی سوسکی می تواند ماه بی همتائی تصور شود.

·        کاری یافت نمی شود که غریزه حیوانی از انجام آن عاجز باشد.

ادامه دارد.