مقوله «صوفی» در آثار خواجه شیراز (32)

تحلیلی از شین میم شین

ای پادشاه صورت و معنی که مثل تو

نادیده هیچ دیده و نشنیده هیچ گوش

چندان بمان که خرقه ازرق کند قبول

بخت جوانت از فلک پیر ژنده پوش

·        معنی تحت اللفظی:

·        ای پادشاه صورت و معنی، که مثل تو را نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده، عمرت چندان دراز باد که بخت جوانت از فلک پیر ژنده پوش خرقه کبود قبول کند.

1

ای پادشاه صورت و معنی که مثل تو

نادیده هیچ دیده و نشنیده هیچ گوش

چندان بمان که خرقه ازرق کند قبول

بخت جوانت از فلک پیر ژنده پوش

·        خواجه در این دو بیت برای توصیف پادشاه مفاهیم فلسفی فرم و محتوا را به شکل  مفاهیم صورت و معنی بسط و تعمیم می دهد و او را هم بلحاظ فرم و ظاهر و نمود و هم بلحاظ محتوا، باطن و معنی کمال مطلق تصور و تصویر می کند.

2

ای پادشاه صورت و معنی  

·         مفاهیم صورت و معنی را حکیم طوس توسعه داده و سعدی به احتمال قوی از او آموخته و بکرات بکار برده است:

·        گردش نسل اندر نسل  دانش 

 

3

 ز راه خرد بنگری اندکی

که مردم به معنی چه باشد یکی

·        معنی تحت اللفظی:

·        اگر بنا بر اسلوب خرد بیندیشی به وحدت معنوی آدم ها پی می بری.

·        حکیم طوس در این بیت، دیالک تیک فرم و محتوا، نمود و بود، پدیده و ماهیت و یا ظاهر و باطن را به شکل دیالک تیک صورت و معنی بسط و تعمیم می دهد و بنا بر حکم خرد ماهیت همه آدم ها را یکی و یکسان می داند.

·        ماهیت آدم ها کار و تفکر و تکلم منتج از کار است که نتیجه اش خرد است.

·        خردی که متقابلا چراغ کار است.

4

ز راه خرد بنگری اندکی

که مردم به معنی چه باشد یکی

·        حکیم طوس در این بیت ـ بدون آنکه خود متوجه باشد ـ دیالک تیک  عمیق عجیبی را توسعه می دهد و به میراث می نهد:

·        دیالک تیک مادی و معنوی را.

·        دیالک تیک کار مادی و تفکر و تکلم معنوی را.

·        کار مادی خالق خرد معنوی است و خرد معنوی خادم خالق خویش، یعنی کار مادی است.

·        روند شورانگیز خجسته ای که هرگز خاتمه نمی یابد:

·        تا کار مادی (پراتیک) هست، خرد معنوی (تئوری) هم خواهد بود و تا خرد معنوی هست، کار مادی هم خواهد بود:

·        دیالک تیک پراتیک و تئوری

·        دیالک تیک عمل و اندیشه  

5

خردمند کاین داستان بشنود

بدانش گراید بدین نگرود

ولیکن چو معنی اش یادآوری

شود رام و کوته کند داوری

·        معنی تحت اللفظی:

·        خردمند که این داستان را بشنود، به علم و دانش گرایش پیدا می کند و نه به خرافه و دین.

·        ولی وقتی معنی داستان را خاطرنشان شوی، آرام می گیرد و در قضاوت کوتاه می آید.

·        حکیم طوس در این دو بیت نیز دیالک تیک صورت و معنی را توضیح می دهد:

·        داوری بر مبنای صورت به دانش می انجامد و داوری برمبنای معنی، به دین.

6

بدو گفت:

«روشن روان آن کسی

که کوتاه گوید به معنی بسی

کسی را که مغزش بود پرشتاب

فراوان سخن باشد و دیر یاب»

·        معنی تحت اللفظی:

·        به او گفت:

·        «روشن اندیش کسی است که بلحاظ کمی کم گوید و بلحاظ کیفی، بیش.

·        کسی که مغزش شتابزده باشد، هم پرگو ست و هم دیرفهم.»

  

·        حکیم طوس در این دو بیت، روشن اندیش را با کودن مقایسه می کند:

7

بدو گفت:

«روشن روان آن کسی

که کوتاه گوید، به معنی بسی»

·        حکیم طوس در این بیت، برای تفهیم منظور خود، از سوئی دیالک تیک صورت و معنی را به خدمت می گیرد و از سوی دیگر دیالک تیک کمیت و کیفیت را به شکل دیالک تیک کم و بیش بسط و تعمیم می دهد.

·        خود همین فرمولبندی حکیم طوس خارق العاده است.

·        این اندیشه حکیم کماکان اعتبار دارد:

·        کسانی که با هنر تفکر مفهومی بیگانه اند، همه بدون استثناء روده درازی می کنند.

·        اعجار کار و تفکر با  مفاهیم همین است:

·        چون هر مفهوم عامی حاوی دریایی معنی است.

·        بیگانگان با  مفاهیم نه قادر به فهم چیزی هستند و نه قادر به تبیین چیزی.

·        دلیل اصلی روده درازی هم بیگانگی با  مفاهیم است.

·        خواننده اگر هم لاطائلات یاوه نویسان را به ترفندی بخواند، دست خالی به خانه می رود و فورا می خوابد تا از شر درد سر رهائی یابد.

8

«کسی را که مغزش بود پرشتاب

فراوان سخن باشد و دیر یاب»

·        کسی که گنجینه  مفاهیمش فقیر باشد، بلحاظ کمی زیاد حرف می زند و دیرتر می فهمد.

·        تازه اگر بتواند بفهمد.  

9

سخن های کوتاه و معنی بسی

که آن یاد گیرد، دل هر کسی

که نزدیک او فیلسوفان بوند

بدان کوش، تا یاوه ‌ای نشنوند

·        معنی تحت اللفظی:

·        وقتی نزد او می روی، کوتاه سخن گو و پرمعنی.

·        کسانی که همنشین او هستند، فیلسوف اند، تلاش کن که از تو جفنگ نشنوند.

·        حکیم طوس در این دو بیت نیز محتوای همان دو بیت قبلی را در فرم دیگری تبیین می دارد.

·        دیالک تیک کمیت و کیفیت را.

·        دیالک تیک بلحاظ کمی کم گفتن و بلحاظ کیفی بیش گفتن را.

·        این بسط و تعمیم مطلقا نوین و نو آورانه و ژرف اندیشانه ای از دیالک تیک کمیت و کیفیت است.

·        عظمت حکیم طوس را همین جور جاها می توان دریافت.

ادامه دارد.