مقوله «صوفی» در آثار خواجه شیراز (30)

تحلیلی از شین میم شین

در عهد پادشاه خطابخش جرم پوش

حافظ قرابه کش شد و مفتی پیاله نوش

صوفی ز کنج صومعه با پای خم نشست

تا دید محتسب که سبو می‌ کشد به دوش

·        معنی تحت اللفظی:

·        در دوره پادشاه خطابخش جرم پوش، حافظ صراحی کش شد و فقیه میخواره.

·        صوفی وقتی دید که محتسب سبو می برد به دوش، از گوشه صومعه بیرون آمد و پای خم نشست.

·        خواجه در این دو بیت، جامعه ی از سر تا پا وارونه را تصور و تصویر می کند:

1

 در عهد پادشاه خطابخش جرم پوش

·        شاید خود خواجه متوجه نباشد، ولی بی اعتنا به وقوف و عدم وقوف او، پادشاه به مثابه عالی ترین نماینده طبقه حاکمه در این مصراع عملا وارونه و خواه و ناخواه افشا و ضمنا نفی می شود:

2

در عهد پادشاه خطابخش جرم پوش

·        پادشاه بدین طریق، خطابخش و جرم پوش می گردد.

·        این به معنی قرائت فاتحه ای بلند بر سلطنت و دولت است.

·        چون پادشاه در واقع، رئیس دولت است.

·        خواجه بدین طریق، دولت طبقاتی جامعه فئودالی را فونکسیون زدائی می کند.

3

·        پادشاهی که خطاها را ببخشد و جرم ها را پرده پوشی کند، به عبارت دقیقتر، دولتی که بر خطاها قلم عفو کشد و بر جرایم و جنایات سرپوش نهد، عملا خود را نفی می کند و وجود خود را زاید می سازد.

·        در این صورت در طرفة العینی جامعه فئودالی به جنگل بدل می شود و همزیستی اعضای آن مختل می گردد.

4

·        دولت مهمترین عنصر روبنای ایده ئولوژیکی جامعه است.

·        بدون دولت فئودالی، بدون سلطنت، از جامعه فقط زیربنای اقتصادی باقی می ماند، زیربنائی که بدون روبنای ایده ئولوژیکی حتی لحظه ای نمی تواند دوام آورد.

·        هموطنان خواجه در دوره پیروزی ارتجاع فئودالی ـ فوندامنتالیستی بر سلطنت محمد رضا شاه شاهد این خلأ بوده اند.

·        در خلأ دولت مردم حتی به چراغ قرمز در خیابان تره خرد نمی کنند، چه رسد به قوانین دولتی و موازین شرعی و اخلاقی و غیره.

·        جامعه بدون دولت به خانه بدون روبنا شباهت پیدا می کند که همه چیز می تواند باشد، به غیر از خانه.

5

·        حذف مکانیکی دولت نه گامی به جلو، بلکه سقوطی به قهقرا ست.

·        دولت را نمی توان یکشبه حذف کرد.

·        دولت، آنهم در جامعه بی طبقه، گام به گام با توسعه و تعالی مردم، گام به گام با خودمختاری خلق، گام به گام با خودگردانی توده ای، فونکسیون زدائی می شود و فونکسیون های ماهیتا دیگری را مثلا در زمینه مبارزه با آفات طبیعی (سیل، آتشفشان، توفان و غیره)  و دیگر فرم های خدمت به خلق به عهده می گیرد و به مثابه دولت، یعنی به مثابه ابزار سرکوب طبقاتی، عملا بی هوش می شود، می میرد، زوال می یابد.

6

در عهد پادشاه خطابخش جرم پوش

حافظ قرابه کش شد و مفتی پیاله نوش

·        با حذف سلطنت و یا دولت، به حافظ نیز به مثابه ایده ئولوگ اشرافیت بنده دار و فئودال نیازی نمی ماند.

·        به همین دلیل، حرفه حمالی صراحی (شیشه های بزرگ شراب) کشی پیشه می کند.   

7

صوفی ز کنج صومعه با پای خم نشست

تا دید محتسب که سبو می‌ کشد به دوش

·        صوفی هم با پایان سلطنت و دولت، دلیلی بر تشکیل صومعه و طرح ریزی توطئه نمی بیند.

·        به همین دلیل به تبعیت از محتسب که بسان خواجه حرفه حمالی سبو پیشه کرده، ترک طریقت می کند و میخواره دائم الخمر می شود.

8

·        جامعه بدین طریق فرومی پاشد و اگر احیانا از اآن چیزی باقی بماند، شباهت غریبی به خرابات خواهد داشت:

·        محل تجمع مشتی لاابالی، مست و دیوانه خواهد بود.

·        حالا نظری به بقیه غزل می اندازیم تا ببینیم دیگر چه می شود:  

احوال شیخ و قاضی و شرب الیهودشان

کردم سؤال صبحدم از پیر می فروش

گفتا:

«نه گفتنی است سخن گر چه محرمی

در کش زبان و پرده نگه دار و می بنوش!»

ساقی بهار می ‌رسد و وجه می ‌نماند

فکری بکن که خون دل آمد ز غم به جوش

عشق است و مفلسی و جوانی و نوبهار

عذرم پذیر و جرم به ذیل کرم بپوش

تا چند همچو شمع زبان آوری کنی

پروانه مراد رسید، ای محب، خموش

ای پادشاه صورت و معنی که مثل تو

نادیده هیچ دیده و نشنیده هیچ گوش

چندان بمان که خرقه ازرق کند قبول

بخت جوانت از فلک پیر ژنده پوش

پایان

ادامه دارد.