سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (105)

مهدی اخوان ثالث

(1307 ـ 1369)

حالت

از این اوستا

(1344)

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

حالت

·        حالت عنوان این شعر است.

·        باید در روند تحلیل شعر به دلیل شاعر در زمینه انتخاب این عنوان پی ببریم.

1

آفاق پوشیده از فر بیخویشی است و نوازش

ای لحظه های گریزان، صفای شما باد

دم تان و ناز قدم تان گرامی،‌ سلام، ‌ اندر آیید

این شهر خاموش در دوردست فراموش

جاوید جای شما باد

·        معنی تحت اللفظی:

·        آفاق را شکوه از خود بی خودی و مهربانی فرا گرفته است.

·        ای لحظات گریزان، نصیب شما باد تا مصفا شوید.

·        سلام.

·        دم تان گرم باد.

·        ناز قدم تان بروم.

·        وارد شوید.

·        این شهر خاموش و دور افتاده و فراموش جای جاوید شما باد.

1

آفاق پوشیده از فر بیخویشی است و نوازش

·        آفاق از دید اخوان از خود بی خود است و از لطف و مهربانی  سرشار است.

·        اسباب ناز و نوازش همه آماده است.

·        سفره گسترده است. 

2

ای لحظه های گریزان، صفای شما باد

دم تان و ناز قدم تان گرامی،‌ سلام، ‌ اندر آیید

این شهر خاموش در دوردست فراموش

جاوید جای شما باد

·        اخوان پس از توصیف سفره، در ـ چهار طاق ـ به روی مهمانان می گشاید و به درون خانه دعوت می کند.

·        اخوان در این بند شعر، لحظات را انسان واره، میهمان واره و خود را میزبان واره و آفاق را سفره واره تصور و تصویر می کند.

·        ضمنا شهر و کشور و سامان خود را به چالش انتقادی ـ انقلابی می کشد:

·        سامان اخوان بی سامان است:

·        خاموش است و در دوردست رها شده است و از یاد رفته است.

·        منظور اخوان عقب ماندگی هراس انگیز جامعه است.

3

ای لحظه های شگفت و گریزان که گاهی، چه کمیاب

این مشت خون و خجل را

در بارش نور نوشین خود می نوازید،

او می پرد چون دل پر سرود قناری

از شهر بند حصارش فرا تر

و می تپد چون پر بیمناک کبوتر

تن،‌ شنگی از رقص، لبریز

سر، چنگی از شوق، سرشار

شنگ

یعنی اسفنج

سگ آبی

·        معنی تحت اللفظی:

·        ای لحظات شگفت انگیز و پا در گریز که هر از گاهی این مشتی از خون و شرمنده را با بارانی از نور شیرین مورد مهر و لطف خود قرار می دهید، او بسان دل پر سرود قناری از حصار قفس پا فراتر می نهد و بسان دل بیم زده ی کبوتر می تپد.

·        در حالی که تنش به اسفنجی لبریز از رقص و سرش به چنگی سرشار از شوق شباهت دارد.

·        اخوان در این بند شعر، میزبان را، یعنی خویشتن را به میهمانان، یعنی به لحظات شگفت گریزان معرفی می کند:

  

4

ای لحظه های شگفت و گریزان که گاهی، چه کمیاب

این مشت خون و خجل را

در بارش نور نوشین خود می نوازید،

·        اخوان خود را مشتی خون سرشته به شرمساری تصور و تصویر می کند که از نوازش هر از گاهی لحظه ها ممنون است.

5

ای لحظه های شگفت و گریزان که گاهی، چه کمیاب

این مشت خون و خجل را

در بارش نور نوشین خود می نوازید

·        اخوان لحظات را به ابر سرشار از باران نور نوشین تشبیه می کند که هر از گاهی بر او می بارند و از ماهیت خویشتن پرده برمی دارد:

الف

ای لحظه های شگفت و گریزان که گاهی، چه کمیاب

این مشت خون و خجل را

در بارش نور نوشین خود می نوازید

·        در این جمله اخوان، اوپتیمیسم (خوش بینی فلسفی) او تبیین می یابد.

·        اخوان از لحظه به لحظه زندگی لذت می برد.

·        می توان گفت که اخوان آنتی تز صادق هدایت است که از زندگی بیزار است.

ب

این مشت خون و خجل را

·        اخوان شرمنده است.

·        شرم کردن خصیصه ای انقلابی است. (مارکس)

·        لات ها و لاشخور ها توان شرم کردن ندارند.

پ

·        دلیل شرمندگی شاعر، وضع نامطلوب موجود است.

·        اخوان احتمالا شرمنده از اآن است که توان تحول جامعه را ندارد.

·        شرم اخوان دیالک تیکی از نخواستن و نتوانستن است.

ت

·        اخوان از وضع موجود ناراضی است.

·        منتقد وضع موجود است.

·        اخوان از این بابت  ـ ظاهرا ـ شبیه صادق هدایت است.

·        اخوان اما ـ ماهیتا ـ آنتی تز صادق هدایت است.

·        با چیز واحدی، هم می توان از موضع ارتجاعی مخالفت ورزید (صادق هدایت) و هم از موضع انقلابی (محمد زهری، اخوان)    

·        این نارضایتی اخوان از موضع انقلابی است.

·        به همین دلیل به خوش بینی سرشته است.

·        هر گردی، گردو نیست.

  

6

او می پرد چون دل پر سرود قناری

از شهر بند حصارش فرا تر

·        اکنون هم صحت استنباط ما اثبات می شود و هم ماهیت انتقاد اجتماعی اخوان روشن می گردد:

·        اخوان خود را به قناری محبوس در قفس تشبیه می کند.

·        دلش اما بسان دل پر سرود قناری از نرده های قفس فراتر می پرد.

·        یعنی به وضع موجود رضا نمی دهد و خواهان نفی انقلابی آن است:

·        یعنی پا از مرزهای وضع موجود فراتر می نهد.

·        نظم نوینی می طلبد.

 

7

و می تپد چون پر بیمناک کبوتر

·        دل پر سرود شاعر اما بسان پر بیمناک کبوتر در تپش است.

·        اگر این دو وضع شاعر را در ارتباط منطقی با یکدیگر ببینیم، به دیالک تیک پیشرفت و پسرفت، پیشروی و عقب نشینی، هجوم و گریز می رسیم:   

8

او می پرد چون دل پر سرود قناری

از شهر بند حصارش فرا تر

و می تپد چون پر بیمناک کبوتر

·        می توان گفت که اخوان دیالک تیک رزم و حزم (احتیاط، هوشیاری)  را به شکل دیالک تیک پرش فراتر و پرش بیمناک بسط و تعمیم می دهد.

·        از همین دیالک تیک رزم و حزم، تفاوت اخوان با احمد شاملو و صادق هدایت و اجامر مشابه آشکار می گردد:

الف

·        اخوان نماینده رئالیسم و راسیونالیسم همزمان است.

ب

·        در حالیکه شعرا و نویسندگان طبقه حاکمه، نماینده ایرئالیسم و ایراسیونالیسم اند.

·        اهل هارت و پورت اند.

·        خودفریب و عوامفریب اند.  

9

تن،‌ شنگی از رقص، لبریز

سر، چنگی از شوق، سرشار

·        اخوان در این دو جمله، دیالک تیک جسم و جان را به شکل دیالک تیک تن و سر بسط و تعمیم می دهد:

·        تن شاعر بسان اسفنج (شنگ) از رقص لبریز است:

الف

·        شاعر بلحاظ فیزیکی در جنبش و جنب و جوش مدام است.

ب

·        شاعر ضمنا بلحاظ روحی و روانی از شور و شوق سرشار است.   

10

·        می توان گفت که میان جسم و جان و روان شاعر همخوانی ایدئال برقرار است.

·        جسم و جان و روان شاعر در رقص و شوق و شادی است.

·        این روند و روال، امری دیالک تیکی و طبیعی است:

·        سلامت جسم همواره با سلامت روح و روان در رابطه دیالک تیکی قرار دارند.

عقل سالم در اندام سالم است.

·        حکیم سرخ طوس همین دیالک تیک عینی و علمی را به زیور شعر آراسته است:      

ز نیرو بود مرد را راستی

ز سستی کژی زاید و کاستی

ادامه دارد.