سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (88)

 

صادق هدایت

(۱۲۸۱ ـ ۱۳۳۰)

(1903 ـ  1951)  

  نویسنده، داستان ‌نویس، مترجم  

مهدی اخوان ثالث

(1307 ـ 1369)

روی جاده نمناک

از این اوستا

(1344)

ادامه

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

تفوی دیگری بر عهد و هنجار عرب، یا باز

تفی دیگر به ریش عرش و بر آیین این ایام؟

چه نقشی می زده است، آن خوب

به مهر و مردمی یا خشم یا نفرت؟

به شوق و شور یا حسرت؟

دگر بر خاک یا افلاک روی جاده نمناک؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        آیا صادق هدایت به هنگام گام نهادن در جاده نمناک مرگ، بر عصر حمله اعراب و هنجار اعراب تفو می گفت و بر ریش عرش الهی و بر آیین اسلامی تف می کرد؟

·        صادق هدایت خوب، در آن هنگام بر خاک و افلاک چه نقشی به مهربانی و مردم دوستی و یا به خشم و مردم ستیزی، به شوق و شور و یا به حسرت، می زد؟

·        اخوان در این بند شعر، ایده ئولوژی صادق هدایت را به طرز رئالیستی تشریح می کند:  

1

تفوی دیگری بر عهد و هنجار عرب، یا باز

تفی دیگر به ریش عرش و بر آیین این ایام؟

·        در این بند شعر اخوان رد پایی از شعری منسوب به حکیم طوس به چشم می خورد که آخوند ها در منابر بکرات می خواندند تا اوتوپی صدر اسلام را تبلیغ کنند:       

ز شیر شتر خوردن و سوسمار

عرب را به جایی رسیده است، کار

 

که تاج کیانی کند، آرزو

تفو بر چنین چرخ گردون تفو

·        معنی تحت اللفظی:

·        اعراب که چیزی جز شیر شتر و سوسمار برای تغذیه نداشتند، اکنون چنان ترقی کرده اند که تاج کیانی را آرزو می کنند.

·        تف بر چرخ گردون.

2

تفوی دیگری بر عهد و هنجار عرب، یا باز

تفی دیگر به ریش عرش و بر آیین این ایام؟

·        صادق هدایت از دید اخوان، دشمن اعراب و اسلام بوده است.

·        ما هنوز از جهان بینی صادق هدایت اطلاع دقیق نداریم.

·        از دید اخوان، صادق هدایت عرب ستیز و اسلام ستیز بوده است.

·        عرب ستیزی صادق هدایت احتمالا نشانه ایده ئولوژی راسیستی او ست.

·        صادق هدایت ـ بسان سلطنت طلبیسم و فاشیسم وطنی ـ تمایلات راسیستی داشته است و خیال می کرده که نژاد عاریا، خیلی برتر و بهتر از نژاد سامی (سمیتیسم) است.

·        این گرایشات صادق هدایت باید بر اساس فاکت های عینی تحلیل شوند.

3

تفوی دیگری بر عهد و هنجار عرب، یا باز

تفی دیگر به ریش عرش و بر آیین این ایام؟

·        اسلام ستیزی صادق هدایت یا حاکی از تمایلات او به زرتشتیسم است و یا حاکی از آته ئیسم او ست.

 

4

چه نقشی می زده است، آن خوب

به مهر و مردمی یا خشم یا نفرت؟

به شوق و شور یا حسرت؟

دگر بر خاک یا افلاک روی جاده نمناک؟

·        اخوان در این بند شعر، آلترناتیو صادق هدایت را مورد سؤال قرار می دهد:

·        اگر صادق هدایت مخالف اسلام بوده، چه بدیلی برای آن در خاک و افلاک داشته است؟

الف

چه نقشی می زده است، آن خوب

  بر خاک  

·        منظور اخوان از بدیل بر خاک، مناسبات اجتماعی مورد نظر صادق هدایت است.

·        سؤال اخوان این است که صادق هدایت طرفدار کدامین نظام اجتماعی ـ اقتصادی بوده است؟

   

ب

چه نقشی می زده است، آن خوب

  بر افلاک  

·        منظور اخوان از بدیل بر افلاک هم می تواند بدیل ایده ئولوژیکی باشد و هم می تواند بدیل ساختاری ـ اجتماعی باشد:

1

·        سؤال اخوان اولا این است که صادق هدایت برای آیین اسلام چه آلترناتیو و یا بدیلی داشته است؟

2

·        سؤال دوم او احتمالا این است که اگر قوای ماورای طبیعی (خرافه چرخ گردون و غیره) را صادق هدایت قبول نداشته، به کدام سوبژکت تاریخ باور داشته است؟  

5

داش آکل

http://hadgarie.blogspot.de/2015/11/blog-post_92.html

دگر ره مانده تنها با غمش در پیش آیینه

مگر، آن نازنین عیار وش لوطی⁸؟

شکایت می کند ز آن عشق نا فرجام دیرینه،

وز او پنهان، به خاطر می سپارد، گفته اش، طوطی؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        مگر داش آکل ـ آن نازنین لوطی عیار ـ با غمش در مقابل آیینه تنها نشسته و از عشق نافرجامش شکایت می کند و طوطی سخنان او را ـ مخفیانه ـ به خاطر می سپارد؟

عبدالحسین نوشین (1285 ـ 13501)

نمایش‌نامه‌نویس، کارگردان تاتر و شاهنامه‌پژوه ایرانی

فعالیت‌های سیاسی (عضویت در حزب توده ایران) برای او، زندان و تبعید و فرار را در سال‌های بعد در پی داشت

با باز شدن فضای فرهنگی، نوشین نیز زمینه‌های هموارتری برای عرضه نمایش‌های خود پیدا کرد و گام‌های بلندی در آشنایی جامعه ایران با تئاتر جهانی برداشت

اما با تیراندازی به محمدرضا پهلوی، پادشاه آن دوران، در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی، کار یک‌سره شده و نوشین یک‌بار دیگر همراه با گروهی از هم‌اندیشان خود به زندان افتاد

از همان زندان، از طریق همسرش که ملاقات هفتگی با او داشت، گروه تئاتری خود را در اجرای نمایشنامه‌ها هدایت کرد. او از جمله رهبران و کادرهای حزب توده ایران بود که از زندان قصر گریختند

نوشین پس از فرار از زندان راهی اتحاد جماهیر شوروی وقت شد

نام نوشین به عنوان بزرگ‌ترین کارگردان و هنرپیشه بی رقیب کشور ما طنینی عظیم یافت. در این تئاترها، نوشین مستنطق، پرنده آبی (از موریس مترلینک)، مونسراً، توپاز، بادبزن خانم وینده میر، نوکرخان لنکران و غیره را به صحنه آورد

ولی نمایش‌نامه انقلابی خروس سحر را که خود او نوشته و در مجله مردم به ثبت رسانده بود، هرگز به صحنه نیآورد. این نمایش‌نامه، ملهم از نمایش‌نامه‌های اجتماعی ماکسیم گورکی است

تئاتر فرهنگ را نوشین در دوران آزادی خود، شخصاً اداره می‌کرد، ولی تئاتر سعدی به هنگامی دایر شد که نوشین در زندان بود و به هدایت این تئاتر از دور اکتفا می‌ورزید

گروه تئاتری او سرشار از احترام و اطاعت نسبت به او بود.

در مسکو به تصحیح شاهنامه در هشت جلد و فراهم آوردن واژه‌نامه دقیقی برای آن و ترجمه بسیاری از قصه‌ها و نمایش‌نامه‌های برجسته جهانی مشغول شد و از دانشکده ادبیات دانشگاه مسکو درجه دکتری دریافت کرد. نوشین در ابتدای سال ۱۳۵۰ هجری شمسی درگذشت.

·        اخوان در این بند شعر به قصه ی فوق العاده زیبا و پرمحتوای «داش آکل» صادق هدایت اشاره می کند.

·        صادق هدایت این قصه هومانیستی را به احتمال قوی زمانی نوشته است که با عبدالحسین نوشین ـ یکی از رهبران بزرگ حزب توده و امثالهم ـ در رابطه بوده است.

  

ادامه دارد.