مقوله «تجربه» در آثار خواجه شیراز (9)

تحلیلی از شین میم شین

  

چرخ برهم زنم ار غیر مرادم گردد

من نه آنم که زبونی کشم از چرخ فلک

·        معنی تحت اللفظی:

·        اگر چرخ بر وفق مرادم نگردد، برهمش می زنم.

·        من کسی نیستم که از دست چرخ فلک زبونی کشم.  

1

چرخ برهم زنم ار غیر مرادم گردد

من نه آنم که زبونی کشم از چرخ فلک

·        خواجه در این بیت، برای معرفی خویش دیالک تیک جبر و اختیار را به شکل دیالک تیک چرخ و من بسط و تعمیم می دهد و بلافاصله وارونه اش می سازد.

·        چون نقش تعیین کننده را در دیالک تیک جبر و اختیار (چرخ و من)  از آن  اختیار (من)  می داند.

2

چرخ برهم زنم ار غیر مرادم گردد

من نه آنم که زبونی کشم از چرخ فلک

·        خواجه این بیت را یا در حالت مستی سروده است و یا در اوج خودپرستی به نیت خودستائی در برابر بی سر و پائی.

·        چون تار و پود آثار خواجه به فاتالیسم محض سرشته است:

رضا به داده، بده

وز جبین گره بگشا

که بر من و تو

در اختیار نگشاده است.

·        معنی تحت اللفظی:

·        به رزق مقرره راضی باشد و غر نزن.

·        چون در اختیار و آزادی به روی من و تو بسته است.  

·        خواجه در این بیت، انسان ها را با گاو و خر یکی و یکسان تلقی می کند:

·        بزعم خواجه جامعه و جهان چمنزاری و یا چراگاهی است و اعضای جامعه و جهان مشتی گوساله و گوسفندند و چاره ای جز چریدن ندارند.

·        نه آدمیتی در بین است، نه سوبژکتیویته ای.  

3

 چرخ برهم زنم ار غیر مرادم گردد

من نه آنم که زبونی کشم از چرخ فلک

·        حالا همان خواجه هارت و پورت سر می دهد و ادعا می کند که اگر چرخ بر وفق مرادش نچرخد، برهمش خواهد زد و در جای دیگر هارت و پورت خواهد کرد که طرحی دگر برخواهد افکند:  

فلک را سقف بشکافیم

و طرحی نو در اندازیم.

·        آدم بی اختیار یاد خالی بندی های آرتور شوپنهاور و احمد شاملو می افتد.

ادامه دارد.