مقوله «صوفی» در آثار خواجه شیراز (2)

تحلیلی از شین میم شین

  

صوفی بیا که آینه صافی است جام را

تا بنگری صفای می لعل فام را

راز درون پرده ز رندان مست پرس

کاین حال نیست زاهد عالی مقام را

·        معنی تحت اللفظی:

·        صوفی بیا و ببین که جام بسان آئینه صاف و شفاف است.

·        بیا و پاکی می سرخ رنگ را تماشا کن.

·        راز پشت پرده را از رندان مست بپرس.

·        برای اینکه زاهد عالی مقام از آن بی خبر است.  

1

صوفی بیا که آینه صافی است جام را

تا بنگری صفای می لعل فام را

راز درون پرده ز رندان مست پرس

کاین حال نیست زاهد عالی مقام را

·        خواجه در این دو بیت چندین مفهوم اصلی و اساسی تئوری اجتماعی خود را مطرح می سازد که هر کدام باید مستقلا و مفصلا مورد تأمل قرار گیرد:

1

·        صوفی  

2

·        زاهد  

3

·        رند

·         

4

·        جام

5

·        می

6

·        پرده  

7

·        راز

2

صوفی بیا که آینه صافی است جام را

تا بنگری صفای می لعل فام را

·        خواجه در این بیت، دیالک تیک نمود و بود، پدیده و ماهیت، ظاهر و ذات (باطن) را به شکل دوئالیسم جام و می بسط و تعمیم می دهد.

·        بعد دیوار دوئالیستی میان پدیده و ماهیت (جام و می)  را کنار می زند و از انطباق و وحدت و همسانی آندو، یعنی از آئینه وارگی جام و می خبر می دهد:

·        بزعم خواجه هم جام آئینه وار است و هم می صاف و شفاف است.

·        از تضاد میان پدیده و ماهیت و یا جام و می خبری نیست.

·        به عبارت دیگر، میان پدیده و ماهیت، میان ظاهر و ذات (باطن)، وحدت بی چون و چرا برقرار است.

3

صوفی بیا که آینه صافی است جام را

تا بنگری صفای می لعل فام را

·        این کرد و کار فلسفی خواجه همان کرد و کار فلسفی اصحاب تصوف و طریقت و عرفان و خلاصه پانته ئیسم است:

·        این بدان معنی است که خواجه تئوری وحدت وجود را نمایندگی می کند.

·        یعنی منکر وجود تضاد میان اقطاب دیالک تیکی است.

·        پدیده و ماهیت بطور عینی در رابطه دیالک تیکی با هم قرار دارند.

·        یعنی در وحدت و تضاد همزمان با هم قرار دارند:

الف

·        اگر اقطاب دیالک تیکی در وحدت با هم باشند، آنگاه سیستم مورد نظر فرومی پاشد:

·        چون چیزی که ظاهر و ذاتش، نمود و ماهیتش، فرم و محتوایش یکی باشد، نمی تواند چیزی باشد.

·        پیش شرط چیزیت (چیز وارگی) هر چیز خصلت دیالک تیکی آن است.

·        نیهلیسم عرفان درهمین تئوری خرافی و ایرئالیستی (غیر واقعی)  و ایراسیونالیستی (خردستیز)  موسوم به وحدت وجود است.

·        چیز که عاری از تضاد دیالک تیکی باشد، هیچ است و نه چیز.

ب

·        با از بین رفتن وحدت میان اقطاب دیالک تیکی نیز سیستم مورد نظر منفجر می شود.

·        آنگاه نه از تاک نشان می ماند و نه از تاکنشان:

·        نه از پدیده نشان می ماند و نه از ماهیت.

·        نه از ظاهر نشان می ماند و نه از ذات (باطن)

·        نه از جام نشان می ماند و نه از می لعل فام.

4

صوفی بیا که آینه صافی است جام را

تا بنگری صفای می لعل فام را

·        خواجه در این بیت، صوفی را بطور غیر مستقیم مورد حمله ایده ئولوژیکی قرار می دهد:

·        صفای می لعل فام را در جام آئینه وار نشان صوفی می دهد و بطور غیرمستقیم از تضاد میان ظاهر و باطن صوفی پرده برمی دارد:

·        به عبارت روشن تر، صوفی بزعم خواجه بر خلاف جام می که هم ظاهرش آئینه وار است و هم باطنش (می لعل فامش)، ظاهر پارسا دارد و باطن پلید.

·        خواجه صوفی را به تازیانه ملامت می بندند و از او می خواهد که جام می را سرمشق خویش قرار دهد و باطنش را افشا کند تا بسان منصور حلاج بر دار شود و خیال طبقه حاکمه راحت گردد.

5

راز درون پرده ز رندان مست پرس

کاین حال نیست زاهد عالی مقام را

·        اکنون بنظر می رسد که خواجه میان صوفی و زاهد فرق می گذارد.

·        حمله خواجه به صوفی ظاهرا محتاطانه تر از حمله او به زاهد است.

·        در بخش قبلی این تحلیل نیز حمله خواجه به صوفی محتاطانه، مستور و غیرمستقیم بود:  

صوفی، چو تو رسم رهروان می ‌دانی

بر مردم رند، نکته بسیار مگیر

6

راز درون پرده ز رندان مست پرس

کاین حال نیست زاهد عالی مقام را

·        خواجه از اثبات وحدت ظاهری و باطنی جام و می، نتیجه می گیرد که میان ظاهر و باطن رندان مست نیز وحدت برقرار است.

·        یعنی رندان ـ بر خلاف زاهدان ـ موجودات مطلقا پاک و خالص و بی ریا و بی تزویر و بی تظاهر اند.

·        این که هنوز چیزی نیست.

7

راز درون پرده ز رندان مست پرس

کاین حال نیست زاهد عالی مقام را

·        خواجه از وحدت ظاهر و باطن رندان مست نتیجه می گیرد که آنها به دلیل همین وحدت ظاهری و باطنی، به اسرار درون پرده واقف اند.

·        و زاهدان عالی مقام درست برعکس رندان مست، از اسرار درون پرده بی خبرند.

·        چرا؟

·        برای اینکه میان ظاهر وباطن زاهدان تضاد هست.

·        برای اینکه ظاهر زاهدان پاک است و باطن شان پلید.

8

راز درون پرده ز رندان مست پرس

کاین حال نیست زاهد عالی مقام را

·        خواجه بدین طریق و ترفند، رندان مست را به مثابه اضداد زاهدان پارسا قلمداد می کند.

·        این اما به چه معنی است؟

9

راز درون پرده ز رندان مست پرس

کاین حال نیست زاهد عالی مقام را

·        این بدان معنی است که خواجه دوئالیسم خیر و شر را به شکل دوئالیسم رند و زاهد بسط و تعمیم می دهد و وحدت ظاهر و باطن را به مثابه معیار و ملاک نیکی و پاکدامنی و تضاد ظاهر و باطن را به مثابه معیار و ملاک بدی و پلیدی جا می زند.

·        هم صحت و سقم استنباط خود را و هم منظور خواجه از اسرار درون پرده را در روند تحلیل آثار خواجه خواهیم دید و خواهیم یافت.

ادامه دارد.