سیری در جهان بینی عبید زاکانی (19)

خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی معروف به عبید زاکانی

(701 ـ     772 هجری قمری) 

رساله دلگشا

خانه مصيبت‌ زده

درويشي به در خانه‌ اي رسيد.

پاره ناني بخواست.

دختركي در خانه بود.

گفت:

« نيست!»

گفت:

«مادرت كجاست؟»

گفت براي تسليت خويشاوندان رفته است.

گفت:

«چنين كه من حال خانه شما را مي‌بينم، خويشاوندان ديگر مي‌بايد كه براي تسليت شما آيند.»

پایان

تحلیل از یدالله سلطان پور

عنوان حکایت

خانه مصيبت‌ زده

·        عبید در عنوان این طنز، خانه را انسان واره (پرسونالیزه) می کند.

·        در نتیجه خانه به انسانی سوگوار شباهت پیدا می کند.

·        البته احتمال این نیز می رود که منظور او از خانه، ساکنین آن باشد.

1

درويشي به در خانه‌ اي رسيد.

·        مقوله «درویش» یکی از مقولات اصلی در فلسفه اجتماعی سعدی است.

·        سعدی جامعه فئودالی ـ بنده داری را به دو طبقه اصلی تقسیم می کند:

·        دربار و درویش!

·        در مقوله درویش سعدی، علاوه بر بندگان، غلامان و رعایا، بقیه تهیدستان شهر و روستا نیز جا می گیرند.

·        منظور عبید از درویش اما قشر معینی از جامعه است که از طریق دریوزگی روزگار می گذراند.

·        در رمان کلیدر محمود دولت آبادی نیز یکی از شخصیت ها درویش است.

2

پاره ناني بخواست.

دختركي در خانه بود.

گفت:

« نيست!»

·        دخترک در خانه نان حتی ندارد تا به درویش سائل دهد.

·        عبید به این ترفند از نهایت فقر مادی توده ها پرده برمی دارد.

3

گفت:

«مادرت كجاست؟»

گفت براي تسليت خويشاوندان رفته است.

·        مادر دختر در خانه نیست.

·        او رفته تا مرگ عزیزی را به خویشان تسلیت بگوید.

·        عبید همه چیزدان، بسان درویش طناز از خودراضی، از حقیقت امر دیگری بی خبر است.

·        کدام حقیقت امر؟

4

گفت:

«چنين كه من حال خانه شما را مي‌ بينم، خويشاوندان ديگر مي ‌بايد كه براي تسليت شما آيند.»

·        عبید و درویش فقر خانه را می بینند، ولی حقیقت امر دیگری را نمی بینند:

الف

·        اولا این حقیقت امر را که تسلیت گوئی به خویشان شاید بهانه ای برای خوردن استکانی چای و حبه قندی بوده و در بهترین حالت برای دریافت لقمه نانی.

·        خیلی از فقرا و تهیدستان عمدتا نه برای شنیدن مواعظ تکراری و بی محتوای وعاظ، بلکه چه بسا برای حبه ای قند و استکانی چای به مسجد و مجلس مرثیه می روند.

·        این هم راهی برای رفع آبرومندانه اساسی ترین نیاز مادی است.

ب

·        حقیقت امر دیگری که عبید و درویش نمی بینند، دیالک تیک دوستی و دارائی است:

·        کمتر کسی برای تسلیت گفتن به تهیدستی به خانه خالی او می رود.

·        تهیدست هم برای حفظ آبروی صوری خود، چه بسا درد خود را از دیگران پنهان می کند تا در رودربایستی بیشتر قرار نگیرد.

·        فقر چیزی نیست که بنی بشر به خاطر آن شرمنده نگردد.

·        دیالک تیک دارائی و دوستی، بسط و تعمیم دیالک تیک مادی و معنوی است.

·        بدون ثروت مادی، بدون دارائی مادی، دستیابی به ثروت معنوی (آبرو و ارج و اجر دنیوی و اخروی) بسیار دشوار است.

·        سعدی به این حقیقت امر وقوف بی رحمانه ی بی چون و چرا دارد:

سعدی

مکن، ز گردش گیتی شکایت ای درویش!

که تیره بختی، اگر هم بر این نسق مردی

·        این فلسفه اجتماعی سراینده شعر «بنی آدم اعضای یکدیگرند» است:

·        درویش در قاموس سعدی، حتی حق شکوه و شکایت از نابرابری های اجتماعی ندارد.

·        درویش اگر احیانا بر این نسق هم بمیرد، یعنی در تهیدستی جان به جان آفرین کذائی بسپارد، سرنوشتی جز تیره بختی نخواهد داشت.

سعدی

توانگرا، چو دل و دست کامرانت هست

بخور، ببخش، که دنیا و آخرت بردی.

·        سعدی در این اندرز به توانگر نوید می دهد که اگر دل و دست کامران داشته باشد، می تواند با خیال راحت بخورد و ببخشد و از سعادت دنیوی و اخروی برخوردار باشد.

·        در قاموس سعدی بهشت جای طبقات دارا ست.

·        فقرا را خدای سعدی حتی به صدها فرسنگی بهشت راه نمی دهد.

·        کسی که نبخشیده و بی توشه ای در کوله پشتی به صحرای محشر رفته، هرگز نباید انتظار پاداشی را داشته باشد:

·        بدون داد دنیوی، ستد اخروی محال است.

  فقرا برخلاف اغنیا، 

هم در دنیا بی نصیب از لذت اند و هم در عقبی.

پایان