سیری در جهان بینی عمر خیام (47)

عمر خیام

(427 ـ 510) (1048 ـ 1131)

تحلیلی از شین میم شین

تحلیل رباعی شماره ۵۹  

اجرام که ساکنان این ایوان اند

اسباب تردد خردمندان اند

هان، تا سر رشته خرد گم نکنی

کانان که مدبرند، سرگردانند

·       معنی تحت اللفظی بیت:

·      اجرام سماوی که «سکنه»  این ایوان را تشکیل می دهند، خردمندان (ستاره شناسان) را به دنبال خود می کشند.

·       هشدار!

·       سر رشته خرد از دست مده.

·       برای اینکه حتی پیشگویان آینده بشری سرگردان اجرام سماوی اند.

1

اجرام که ساکنان این ایوان اند

اسباب تردد خردمندان اند

·       خیام در این بیت، شیوه عمل «علمای» زمان خود را به مثابه منجمین تشریح می کند.

·       آنها برای پیش بینی وضع و حال سکنه  زمین، وضع و حال «سکنه»  آسمان را مورد بررسی قرار می دهند.

·       یعنی میان «سکنه» آسمان و سکنه زمین رابطه واره ی یکطرفه (وابستگی) برقرار است:

·       رابطه واره ای از قبیل رابطه واره برده و رعیت و ارباب و نوکر و غلام و کنیز و غیره با ارباب.

·       به همین دلیل، می توان در حرکت و خلق و خوی اجرام سماوی، وضع و حال آتی سکنه زمین را تماشا و پیشگوئی کرد.

·       این بدان معنی است که وضع و حال «سکنه» زمین، تابع وضع و حال سکنه آسمان است.

2

اجرام که ساکنان این ایوان اند

اسباب تردد خردمندان اند

·       «سکنه» آسمان یعنی اجرام سماوی (سیاره ها، ستاره ها و غیره) اما نه ساکن، بلکه متحرک اند.

·       به قول خیام در پهنه آسمان سرگردان اند.

·       بدین طریق وضع و حال سکنه زمین تابع گردش اجرام سماوی سرگردان است.

·       تابع متغیرهائی به نام اجرام سماوی است.

· از این رو، منجمین که مدبر، عاقبت اندیش، طالع گوی و پیش بین اند، سرگردان اجرام سماوی سرگردان اند:

·       سرگردان در سرگردان اند!

·       سرگردان مرکب اند!

·       سرگردان به توان دو اند!

3

هان، تا سر رشته خرد گم نکنی

کانان که مدبرند، سرگردانند

·       خیام در این بیت، هشدار و اخطار و بیدارباش خود را تبیین می دارد:

·       سر رشته خرد از دست مده.

·       برای اینکه خود خردمندان حتی سرگردان اند.

·       و بدتر از آن، سرگردان سرگردانان سماوی اند.

·       تابع متغیرهای آسمانی اند.

·       تابع گیج و سردرگم متغیرهای سرگردان اند و نه تابع ثوابت.

4

هان، تا سر رشته خرد گم نکنی

کانان که مدبرند، سرگردانند

·       اگر برداشت ما از این رباعی درست باشد، خیام خرد را به معنی طراز نوینی بکار می برد:

·       به معنی خوداندیشی!

·       به معنی خودمختاری در تفکر!

·       این در طبیعت خرد بشری است که با خودمختاری دست در دست برود.

·       این رباعی خیام و اندرز پنهان در آن را می توان به معنی فراخوان خیام به بی اعتنائی به یاوه های منجمین زمانه خویش تفسیر کرد:

·       چون تبعیت از سرگردانان اجرام سرگردان آسمانی ابلهانه است و همان بهتر که هر کس به خرد اندیشنده روی آورد و نه به خردمندان اسیر در چنگ خرافات و یاوه ها.

·       اگر برداشت ما درست باشد، این به معنی خردگرائی رادیکال خیام خواهد بود.

·       این به معنی دفاع ستایش انگیز خیام از خرد اندیشنده و رهگشا خواهد بود.

پایان