سیری در شعری از شیخ شبستر (22)

تحلیلی از

میمحا نجار

  

یکی خط است از اول تا به آخر

بر او خلق جهان گشته مسافر

در این ره، انبیا چون ساربان اند

دلیل و رهنمای کاروان اند

·        معنی تحت اللفظی:

·        از آغاز تا پایان خطی کشیده شده و خلق جهان بر این خط سفر می کنند.

·        انبیا در این خط ساربان هستند.

·        یعنی بلد، رهشناس و رهنما هستند.

·        خود فریب عوامفریب دیر یا زود به همین روز هم می افتد که شیخ شبستر افتاده است:

1

یکی خط است از اول تا به آخر

بر او خلق جهان گشته مسافر

·        اگر از اول تا آخر، خطی است و خلایق بر این خط مسافرند، در این صورت، احتمال ره ناشناسی و گمراهی برابر با صفر است.

2

·        در این صورت، دیگر کسی، نیازی به دلیل و رهنما پیدا نمی کند.

·        خیابان درازی است و هر کس که سهل است، هر بره و بزغاله و گوساله ای حتی به مقصد می رسد.

3

·        ضمنا برای سفر بر خطی، اگر هم احیانا کسی کور باشد، دلیل و رهنمای معمولی کفایت می کند.

·        دیگر چه نیازی به انبیائ الهی بوده است؟

4

یکی خط است از اول تا به آخر

بر او خلق جهان گشته مسافر

·        شیخ در این بیت، دیالک تیک مبدأ و مقصد را به شکل دیالک تیک آغاز و انجام بسط و تعمیم می دهد و هر کس و هر چیز را مسافری می پندارد که در خطی به سوی مقصدی در راه است.

5

·        نظریه ای که شیخ شبستر در این بیت و ابیات بعدی نمایندگی می کند، تله ئولوژی نام دارد.

·        تله ئولوژی نامی است که کریستیان ولف به نظریه فراگیر، معنوی، ایده ای و بالاخره الهی هدفمندی (غائیت)  هر حرکت و توسعه  در جهان داده است. 

·        تله ئولوژی تعلیمات ایدئالیستی است که پدیده های تطبیق، هدفخوانی و آماجگرائی سیستم های آلی را بطرز آنتروپومورفی جامه ی عرفان می پوشاند.

·        تله ئولوژی به هدفگذاری معنویِ از قبل مقدر برای چیزها، روندها، سیستم های جهان مادی اعتقاد دارد و لذا ساختار و توسعه  واقعیت را نه بطور علی (علت و معلولی)، بلکه بطور غائی، بمثابه نتیجه مشیت الهی و یا ایده هدفگذار ماورای مادی می داند.

·        تله ئولوژی بطور عینی توجیه کننده جهان بینی مذهبی است.

·        مراجعه کنید به تله ئولوژی در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

6

یکی خط است از اول تا به آخر

بر او خلق جهان گشته مسافر

·        مولوی همین اندیشه شیخ شبستر را سیر ذره به سوی آفتاب می نامد.

·        شیخ بدین طریق نوعی غائیت، مشیت و هدفمندی وارد هستی مادی می کند:

·        هدف پیوستن است.

·        هدف پیوستن فرع به اصل، ماده به روح است.

7

·        فروغ فرخزاد در قرن بیسم، همین اندیشه شیخ شبستر را ـ کم و بیش ـ  تکرار خواهد:

نهایت تمامی نیروها پیوستن است،

پیوستن به اصل روشن خورشید

و ریختن به شعور نور

طبیعی است

که آسیاب های  بادی می پوسند

چرا توقف کنم؟

من خوشه های نارس گندم را

به زیر پستان می گیرم

و شیر می دهم

صدا،  صدا،  تنها صدا

صدای خواهش شفاف آب به جاری شدن

صدای ریزش نور ستاره بر جدار مادگی خاک

صدای انعقاد نطفه ی معنی

و بسط ذهن مشترک عشق

صدا ، صدا ، صدا ، تنها صداست که میماند

·        ایرانی جماعت در جفنگ بافتن و درجا زدن قهرمان اولمپیک جهان اند.  

ادامه دارد.