سیری در شعر «عصیان بندگی» از فروغ فرخزاد (40)

فروغ فرخزاد

(1313 ـ 1345)

(1934 ـ 1966)

عصیان 

(۱۳۳۶)  

تحلیلی از شین میم شین

ای مریدان من، ای گمگشتگان راه

من خود از این نام ننگ آلوده بیزارم

گر چه او کوشیده تا خوابم کند اما

من که شیطانم دریغا سخت بیدارم.»

·        معنی تحت اللفظی:

·        ای مریدان من، ای منحرف شدگان از صراط مستقیم، من از نام خود بیزارم.

·        او می خواهد مرا خواب کند، ولی من متأسفانه خیلی بیدارم.

1

ای مریدان من، ای گمگشتگان راه

من خود از این نام ننگ آلوده بیزارم

·        فروغ در این بیت، چندین دیالک تیک عینی را عملا و عینا، یعنی حتی بدون اینکه خود ملتفت باشد، بسط و تعمیم می دهد:

2

ای مریدان من

·        اولین دیالک تیک، دیالک تیک فراز و فرود است که فروغ به شکل دیالک تیک مراد و مرید و مشخصا به شکل دیالک تیک ابلیس و انسان های عاصی بسط و تعمیم می دهد و نقش تعیین کننده از آن  فراز (مراد، ابلیس) می داند.

·        فروغ رابطه تهوع آور مراد و مرید را چنان خونسرد بکار می برد که انگار طبیعی ترین و مطلوب ترین رابطه میان انسان ها ست.

·        همین رابطه مراد و مرید یکی از تهوع آور ترین روابط است.

·        طرفداران عرفان که در این زمینه سنگ تمام می گذارند، چه بسا حتی مدفوع مراد خود را اطعام می فرمایند و ادرار مراد را بسان شیره سکنجبین سر می کشند.

3

ای گمگشتگان راه

·        دومین دیالک تیک، دیالک تیک سوبژکت و اوبژکت است که فروغ به شکل دیالک تیک گمراه ساز و گمراه گشته و مشخصا به شکل دیالک تیک ابلیس و انسان های عاصی بسط و تعمیم می دهد و نقش تعیین کننده را از آن سوبژکت (گمراه ساز، ابلیس) می داند.

·        فروغ اینجا نیز انسان عاصی را آدمیت زدائی می کند و تا حد اوبژکت تنزل می دهد، تا حد موجودی بی شعور و ناتوان از خوداندیشی و تصمیمگیری.

·        آن سان که او فریب هر رهگذری را می خورد و از راه راست منحرف می شود و در برهوت زندگی، سرگردان می ماند.

·        انسان اما در کله مغزی اندیشنده دارد و این کارخانه اعجاز آمیز باید بکار انداخته شود.

·        وظیفه هنرمند هم همین است:

·        هدایت خواننده و شنونده و مصرف کننده آثار هنری به خوداندیشی، به پرهیز از تعطیل کارخانه مغز.

4

من خود از این نام ننگ آلوده بیزارم

·        سومین دیالک تیک، دیالک تیک نمود و بود و یا پدیده و ماهیت است که فروغ به شکل دیالک تیک ماهیت و نام و مشخصا به شکل دیالک تیک ماهیت ابلیس و نام ابلیس بسط و تعمیم می دهد.

·        عوامفریبی ابلیس در این مصراع این است که او انزجار خود را نه از ماهیت خویش، نه از کرد و کار عملی خویش، بلکه فقط از نام ننگ آلود خویش اعلام می دارد.

·        این کرد و کار فروغ به معنی وارونه کردن دیالک تیک پدیده و ماهیت است.

·        چون در دیالک تیک پدیده و ماهیت، نقش تعیین کننده از آن  ماهیت است و نه از آن پدیده و نمود.

·        ننگ آلودگی نام ابلیس ـ قبل از همه ـ به دلیل ماهیت ننگین او ست.

·        ابلیس اگر هم نام دیگری داشته باشد، مثلا آیت الله العظمی فلان، حجة الاسلام و المسلمین و یا امیر مؤمنین باشد، فرقی در ابلیسیت او پدید نمی آید.

·        اگر ابلیس صداقت داشته باشد، باید دست از عوامفریبی بردارد تا ضمنا نامش هم ننگ آلود نباشد.

5

·        تناقض گفته های ابلیس ضمنا در آن است که خود را به آب زمزم می شوید و خدای کذائی را به لجن می کشد.

·        خود را جزو معصومین قالب می کند و همه کاسه ها و کوزه ها را بر سر خدای کذائی می شکند.

·        انگار این همان ابلیس تئولوژی نیست که از اجرای فرمان خدا در زمینه سجده به حوا و آدم سرپیچی کرده است.

·        ابلیس باید به همان سان هم بتواند از مرید پروری و عوامفریبی دست بردارد و انسان ها را به حال خود گذارد.

6

گر چه او کوشیده تا خوابم کند اما

من که شیطانم دریغا سخت بیدارم.»

·        فروغ در این بیت، دیالک تیک خدا و ابلیس را به شکل دیالک تیک مادر و کودک بسط و تعمیم می دهد:

الف

·        مادری که می خواهد، کودک را خام و خر و خواب کند و به دنبال کار خود برود.

ب

·        کودکی که شیطان است، شیطنت می کند، خودش را الکی و مادرفریبانه به خواب می زند، ولی عملا و در واقع بیدار می ماند تا ببیند که مادرش چه حیله ای در سر دارد.

·        حضرت ابلیس به مثابه کودک شیرین شیرینکار معصوم دریغ از آن دارد که «سخت بیدار» است.

·        به چه دلیل؟

ت

·        شاید به این دلیل که به ماهیت کرد و کار خود واقف است و بزعم فروغ ضمنا از کرد و کار خود رنج می برد.

·        یکی نیست از ابلیس بپرسد:

·        «پس چرا توبه نمی کنی و دست از مرید پروروی و عوامفریبی برنمی داری؟»

پ

پنج نمایشنامه انقلاب مشروطه

·        آدم در رابطه با ابلیس معصوم و مظلوم فروغ به یاد نمایشنامه ای از گوهر مراد می افتد:

·        جلاد بساط خود را برای کوتاه کردن تن مجرم محکوم به مرگ از تنش پهن می کند و مجرم تیزهوش در این واویلا پا به فرار می گذارد و در حرم امامی و یا امام زاده ای بست می نشیند.

·        جلاد نمی تواند وارد حرم شود و حسابش را برسد.

·        پس شروع به گریه و زاری می کند و خود را مظلوم تر و معصوم تر از امام و امام زاده جا می زند تا مجرم دلش به رحم آید و دست از تحصن بردارد و سر بر باد دهد. 

·        معصومیت و مظلومیت ابلیس فروغ شبیه معصومیت و مظلومیت جلاد گوهر مراد است.

ادامه دارد.