سیری در شعری از سیمین بهبهانی (6)

 افیون وعده های تهی

(از کتاب رستاخیز

 تاریخ انتشار 1352) 

سیمین بهبهانی

سرچشمه صفحه فیسبوک

رضا بی شتاب

تحلیلی از شین میم شین 

 پیشکش به 

هوشنگ ابتهاج (سایه)

آن قرص موم زرد، که خورشید نام او ست،

با گرمی تنور افق در گداز شد

·        معنی تحت اللفظی:

·        قرص موم زرد که نامش خورشید است، در حرارت تنور افق ذوب شد.

·        تصاویر این بیت شعر به تصور و تخیل بکر و بدیع فوق العاده ای سرشته اند:

1

آن قرص موم زرد

·        شاعر در این بیت، از قرص خورشید سخن دارد که فی نفسه مفهوم دیر آشنائی است.

·        ولی در این بیت شعر ببرکت مفهوم «تنور»، قرص خورشید حاوی و حامل مفهوم خویشاوند دیگری است که قرص نان نام دارد.

2

 آن قرص موم زرد

·        واژه قرص به معنی گرده است.

·        به همین دلیل هم  مفاهیم قرص خورشید و قرص نان تشکیل شده اند:

·        برای اینکه خورشید و نان هر دو گرد و دایره ای شکل اند.

3

آن قرص موم زرد

·        شاعر به جای تکرار مکانیکی و عاری از خلاقیت «قرص خورشید» از واژه نو آورانه ای بهره برمی گیرد:

·        او قرص خورشید را با قرص موم زرد جایگزین می سازد.

4

·        موم یکی از فراورده های تولیدی زنبوران زحمتکش عسل است.

·        موم در همبود زنبوران عسل مواد و مصالح ساختمانی است.

·        زنبوران عسل برای تشکیل سلول های لانه ی خود به تولید موم مبادرت می ورزند.

·        بنی بشر از تصفیه عسل موم به دست می آورد و از آن شمع تولید می کند تا شباهنگام در غیاب خورشید خانه و خیابان خود را روشن سازد.

5

آن قرص موم زرد

·        شاعر با مفهوم «موم زرد»، شمع را به خاطر خواننده خطور می دهد و ضمنا خورشید را به شمع، به شمع آسمان، به شمع گرد و دایره آسای آسمان تشبیه می کند.

6

 آن قرص موم زرد، که خورشید نام او ست،

با گرمی تنور افق در گداز شد

·        شمع گرد و دایره آسای آسمان که نام خورشید با خود دارد، ذوب شده است.

·        شاعر بدین طریق از مرگ خورشید خبر می دهد.

·        اگر به بیت آغازین همین شعر نظر دیگری بیندازیم، به حقیقت امر دیگری پی می بریم:  

شب لالۀ سیاه فلک بود و باز شد

پنهانگر جنایت و سرپوش راز شد

·        پیش شرط لازم برای باز شدن لاله سیاه فلک (شب) و استتار جنایات و اسرار، مرگ خورشید است.

·        بدون مرگ خورشید، لاله سیاه فلک یعنی شب نمی توانست باز شود و پنهانگر جنایت و راز شود.

·        این اما به چه معنی است؟  

7

 آن قرص موم زرد، که خورشید نام او ست،

با گرمی تنور افق در گداز شد

·        این بدان معنی است که شعر شاعر بلحاظ منطقی و معنوی، نه با بیت اول، بلکه با بیت دوم شروع می شود.

·        یعنی میان محتوای بیت دوم و بیت اول، رابطه دیالک تیکی علت و معلول برقرار است:

·        علت باز شدن لاله سیاه فلک و استتار جنایت و راز، مرگ خورشید بوده است.

·        اگر به جای خورشید، انقلاب و یا جنبش انقلابی مردم ایران در سال های 30 را بگذاریم، هم منظور شاعر بهتر درک می شود و هم واژه های «شب و جنایت و راز»  البسه انتزاعی از تن بدر می کنند و مشخص و مرئی و ملموس می گردند:

·        لاله سیاه فلک و یا شب در این صورت، می تواند کودتای ارتجاعی ـ امپریالیستی 28 مرداد باشد، که ضمنا استتاری بر جنایت ها و خیانت های طبقه حاکمه ی متشکل از اشرافیت بنده دار و فئودال و بورژوازی و دربار پهلوی و روحانیت و غیره بوده است.

8

آن قرص موم زرد، که خورشید نام او ست،

با گرمی تنور افق در گداز شد

·        همین بیت شعر از عظمت و عمق توان تخیلی شاعر پرده برمی دارد:

·        تصور و تصویری فوق العاده رئالیستی و ضمنا فوق العاده بکر و بدیع:

·        تشعشع متجلی از تنور سوزان در کارگاه تخیل شاعر خورشید را تداعی می کند و تنور، افق را.

·        می توان گفت که شاعر دیالک تیک فرم و محتوا را به شکل دیالک تیک تنور و خورشید بسط و تعمیم می دهد.

·        به عبارت دقیقتر به شکل دیالک تیک تنور و قرص موم زرد.

9

آن قرص موم زرد، که خورشید نام او ست،

با گرمی تنور افق در گداز شد

·        شاعر ضمنا با واژه تنور میان قرص خورشید و قرص نان پیوند معنوی برقرار می کند.

·        چون در تنور فقط نان پخته می شود.

·        خورشید بدین طریق سمبل نان هم می گردد و در مفهوم نان، از دیرباز، مایحتاج اساسی و اولیه مردم تجرید می یابند.

·        شعار معروف «نان ـ مسکن ـ آزادی» به همین دلیل فرمولبندی شده است.

10

 آن قرص موم زرد، که خورشید نام او ست،

با گرمی تنور افق در گداز شد

·        فاجعه اما اینجا ست که در تنور افق، قرص موم زرد ذوب شده است.

·        یعنی تنور به گور خورشید بدل شده است، خورشیدی که در آن به مثابه مفهوم، نان و مسکن و آزادی تجرید یافته بود.

·        به عبارت دیگر، انقلاب مرده است.

·        می توان گفت که محتوای معنوی این بیت شعر تحت تأثیر فروغ فرخ زاد تشکیل شده است:

·        فروغ فرخ زاد نیز سال ها قبل از سرایش این شعر در شعر تراژیک تکاندهنده ای تحت عنوان «آیه های زمینی» از مرگ خورشید خبر داده است:   

 فروغ فرخزاد

 (1313 ـ 1345)

(1934 ـ 1966)

خورشيد مرده بود
خورشيد مرده بود و فردا
در ذهن كودكان مفهوم گنگ گمشده اي داشت
 

آنها غرابت اين لفظ كهنه را
در مشق هاي خود
با لكه هاي درشت سياهي
تصوير مي نمودند.

ادامه دارد.