فرهنگ مفاهیم فلسفی (الف) اتیک (اخلاق) (۷)

 

 

پروفسور دکتر ماتهویس کلاین

برگردان 

شین میم شین 

 

خ

اتیک قرن هجدهم

 

۱

اتیک ماتریالیست های فرانسه

 

۱

دنیس دیدرو

(۱۷۱۳ ـ ۱۷۸۴)

یکی از خلاق ترین اندیشمندان ماتریالیست روشنگری اروپا

 از مؤلفین برجسته دایرة المعارف فرانسه

    از همکاران و دوستان دآلمبر، روسو، کاندیلا.

 

·      در آموزه های فلسفی و سوسیولوژیکی ماتریالیست های  فرانسوی (دیدرو، هلوه تیوس و هولباخ) تفکر اتیکی مترقی فلسفه ماتریالیستی پیشین پیشرفت های چشمگیری می کند.

 

۲

کلود آدرین هلوه تیوس

 (۱۷۱۵ ـ ۱۷۷۱)

 فیلسوف ماتریالیست فرانسه

 

·      فلسفه ماتریالیستی آنان به سلاح ایدئولوژیکی بورژوازی جوان در مبارزه بر ضد نظام فئودالی ـ استبدادی و ایدئولوژی آن بدل می شود.

 

۳

پل هنری تیری د هولباخ

(۱۷۲۳ ـ ۱۷۸۹)

از متفکران رادیکال قرن هجدهم

از همکاران دید رو و دآلمبر

از مؤلفین دایرة المعارف (۳۵ جلدی)

آته ئیست، دترمینیست و ماتریالیست

 

·      نظریات اتیکی ماتریالیست های  فرانسوی در قرن هجدهم خصلت آته ئیستی و ضد تئولوژیکی دارند.

 

۴

·      پایه و اساس فلسفی درک اخلاقی آنها را سنسوئالیسم ماتریالیستی تشکیل می دهد.

 

·      مراجعه کنید به سنوسئالیسم (حسگرائی)

 

۵

·      آنها سنسوئالیسم ماتریالیستی را برای توضیح رفتار انسان ها به خدمت می گیرند.

 

۶

·      آغازگاه اتیک آنها را «طبیعت» انسانی و «منافع شخصی» هر فرد تشکیل می دهد که در طبیعتش نهفته است.

 

۷

·      بر طبق تز سنسوئالیستی مبنی بر اینکه انسان دانش خود را از تجربه حسی کسب می کند، ماتریالیست های  فرانسوی اعلام می کنند که هنجارها و قواعد اخلاقی محصول محیط اجتماعی است.

·      محیطی که انسان ها در آن زاده می شوند و زندگی می کنند.

 

۸

·      محیط اجتماعی، نظام سیاسی و قانونگزاری سمت و سوی کیفیت اخلاقی انسان ها را، منافع و علایق آنها را تعیین می کنند و میان فضایل و رذایل مرزبندی می کنند.

 

۹

·      ماتریالیست های  فرانسوی از این واقعیت امر نتیجه انقلابی می گیرند و اعلام می کنند که برای نیل به اخلاقمندی (فضیلت اخلاقی) عالی تر باید شرایط اجتماعی را تغییر داد.

 

۱۰

·      آنها پیشنهاد می کنند که باید با قانونگزاری معقول و تربیت مبتنی بر خرد، منافع شخصی را با منافع اجتماعی به طرز معنامندی پیوند داد و بدین طریق انسان های اخلاقمند تربیت کرد.

 

۱۱

·      خدمت به خلق و «رفاه عمومی» به نظر  آنان، سرچشمه سجایای اخلاقی و همزمان هدف قوانین، عادات و رسوم است.

 

۱۲

·      ماتریالیست های  فرانسوی طرفدار اگوئیسم به اصطلاح «معقول» بوده اند.

 

·      مراجعه کنید به اگوئیسم  

 

۱۳

·      فضیلت واقعی، به نظر  آنان در این است که انسان با جامه عمل پوشاندن منطبق با منافع کل جامعه به منافع شخصی خود، سهم خود را به سعادت عمومی و به رفاه خلق ادا خواهد کرد.

 

۱۴

·      هدف ماتریالیست های  فرانسوی از آموزه های اتیکی (تعالیم اخلاقی)، تئوری های مربوط به منافع شخصی، رفاه عمومی، خدمت به خلق، طبیعت تغییرناپذیر انسانی و نقش محیط اجتماعی آنها، که بنا بر ماهیت تاریخی ـ اجتماعی شان تئوری های بورژوائی اند، کمک به پیروزی بورژوازی نوخاسته در مبارزه بر ضد فئودالیسم است.

 

۱۵

·      این آموزه ها اما در عین حال، پیشرفت خارق العاده ای در تاریخ تفکر اتیکی محسوب می شوند.

 

۱۶

·      ماتریالیست های  فرانسوی به کمک این آموزه های اتیکی به پیروزی های فکری بزرگی در مبارزه بر ضد فلسفه و اتیک اسکولاستیکی، قرون وسطائی و ارتجاعی دست می یابند.

 

۲

اتیک در آثار شعرا و نویسندگان آلمانی  

 

·      در آلمان، تفکر اتیکی ترقی طلب، در این دوره به ویژه در آثار شعرای زیر  بازگو می شود:

 

الف

گوت هلد افرائیم لسینگ

(۱۷۲۹ ـ ۱۷۸۱)

نویسنده  و شاعر برجسته روشنگری آلمان

 

·      لسینگ

 

ب

یوهان گوتفرید هردر

(۱۷۴۴ ـ ۱۸۰۳)

نویسنده، شاعر، مترجم، تئولوگ، فیلسوف تاریخ و فرهنگ کلاسیک وایمار (آلمان)

متنفذترین نویسنده و متفکر عصر روشنگری

ستارگان چهارگانه وایمار

(هردر، وایلند، گوته، شیللر)

آثار:

بررسی منشاء زبان

ایده هائی راجع به فلسفه تاریخ بشریت

باد و  خورشید

متا نقدی ابر «نقد خرد محض» (کانت)

 

·      هردر

پ

فریدریش شیللر

(۱۷۵۹ ـ ۱۸۰۵)

شاعر، نمایشنامه نویس، مورخ، فیلسوف آلمانی

ویلند، گوته، هردر و شیللر ستاره های چهارگانه جمهوری وایمار محسوب می شوند.

 

·      شیللر

ت

یوهان ولفگانگ گوته

(۱۷۴۹ ـ ۱۸۳۲)

شاعر و عالم علوم طبیعی آلمان

تألیف در زمینه های زیر:

شعر

درام

قصه

آثار اوتوبیوگرافیکی، استه تیکی، هنری، ادبی

همراه با شیللر جزو کلاسیک های جمهوری وایمار

·      گوته

 

·      نظریات اتیکی این شخصیت ها در آثار ادبی خارق العاده ای مطرح می شوند.

·      از آن جمله اند:

 

الف

·      نامه های هردر راجع به اشاعه بشردوستی.

 

ب

·      اثر لسینگ تحت عنوان «ناتان خردمند»

 

پ

·      درام های شیللر از قبیل «راهزن»، «حیله و عشق» و غیره.

 

ت

·      آثار گوته، به ویژه « فاوست»

 

موضوعات اتیکی مطروحه

 

۱

·      لسینگ، هردر، شیللر و گوته در آثار ادبی خود حق شخصیت انسانی بر آزادی و سعادت دنیوی را با شور و شوق تمام نمایندگی می کنند.

 

۲

·      آنها از سوئی ریاضتکشی مذهبی و فاتالیسم را به تیغ تیز انتقاد می سپارند و از سوی دیگر فساد اخلاقی و استبداد و خودکامگی فئودالی اشراف را.

 

·      مراجعه کنید به فاتالیسم (سرنوشتگرائی)  

 

۳

·      آنها مبارزان سلحشور اندیشه های هومانیسم و درک خوش بینانه از تاریخ بوده اند.

 

·      مراجعه کنید به هومانیسم  

 

۴

·      محتوای هومانیستی آثار آنان سبب می شود که برای آنان در ادبیات جهانی و در تفکر اتیکی پیشرفت طلب بشریت جا و مقام ابدی خارق العاده ای اختصاص داده شود.

 

۳

اتیک کانت

ایمانوئل کانت

 (۱۷۲۴ ـ ۱۸۰۴)

برجسته ترین نماینده فلسفه کلاسیک آلمان

 

اثر او تحت عنوان «نقد خرد محض» نقطه عطفی در تاریخ فلسفه و آغاز فلسفه مدرن محسوب می شود.

کانت در زمینه های زیر دورنمای فراگیر نوینی به روی فلسفه گشوده است:

اتیک (نقد خرد عملی)

استه تیک (نقد قوه قضاوت)

مذهبفلسفه

حقوقفلسفه

تاریخفلسفه

«چنان عمل کن، که بشریت را هم در شخص خویش و هم در شخص دیگر، همیشه همزمان به مثابه  هدف در نظر گیری و هرگز نه به مثابه  وسیله صرف!»

 

۱

·      در آثار کانت برای مسائل اتیکی فضای وسیعی اختصاص داده می شود.

 

۲

·      به نظر  کانت، منشاء مفاهیم اخلاقی در «خرد عملی» انسان است.

 

۳

·      مفاهیم اخلاقی در عرصه خرد عملی، مستقل از منافع مشخص از هر نوع، به طور اپریوری (به طور ماورای تجربی) وجود دارند.

 

۴

·      خرد عملی کانت، مثل دعوت به اطاعت از خرد عملی با قانون اخلاقی عام، با فرمان اخلاقی بی چون و چرای زیر انطباق دارد:

·      «چنان عمل کن، که ماکسیم خواست تو همیشه بتواند به مثابه  اصل یک قانونگزاری عام معتبر باشد!»

 

۴

·      قانون اخلاقی کانت اما فقط فرم عمل را در مد نظر دارد و نه محتوای عمل را و عواقب ناشی از آن را.

 

۵

·      به همین دلیل است که کانت انجام تکلیف را نه به خاطر آماج های خارجی، بلکه فقط و فقط به خاطر «احترام به قانون»، به خاطر خود «تکلیف» انتزاعی  طلب می کند.

 

۶

·      درک مبتنی بر «خودمختاری اراده» کانت از تکلیف بر ضد درک مبتنی بر «وابستگی» تئولوژی و فلسفه اسکولاستیکی از تکلیف تنظیم یافته و لذا پیشرفتی در تفکر اتیکی محسوب می شود.

 

۷

·      قانون اخلاقی ـ به نظر  کانت ـ حاکی از آن است که هدف از عمل انسانی خود انسان است.

 

۸

·      قانون اخلاقی بیانگر هدف نهائی است.

 

۹

·      قانون اخلاقی حاکی از این واقعیت امر است که انسان به مثابه «موجود خردمند»، خود را به مثابه  هدف فی نفسه در مد نظر دارد.

 

۱۰

·      از این رو ست که فرمولبندی دوم قانون اخلاقی کانت به شرح زیر صورت می گیرد:

·      «چنان عمل کن، که بشریت را هم در شخص خویش و هم در شخص دیگر، همیشه همزمان به مثابه  هدف در نظر گیری و هرگز نه به مثابه  وسیله صرف!»

 

۱۱

·      علیرغم خصلت انتزاعی و فرمال قانون اخلاقی کانت، علیرغم قطع رابطه با مبارزه سیاسی عملی و قطع رابطه با حیات اجتماعی مشخص، اینجا گرایش ضد فئودالی صریح اتیک کانت به وضوح دیده می شود.

 

۱۲

·      کانت از عزت شخصیت انسانی بر ضد نظام فئودالی ـ استبدادی به دفاع برمی خیزد، ولی از حد به رسمیت شناختن صرفا فرمال حقوق بشر فراتر نمی رود.

 

۱۳

·      در اتیک کانت، عقب ماندگی، عجز و ناپیگیری سیاسی بورژوازی آلمان در آن زمان انعکاس می یابد.

 

۱۴

·      بورژوازی ـ همچنان و هنوز ـ اتیک کانت را به خدمت می گیرد، تا به کمک براهین انتزاعی و فرمال آن، منافع طبقاتی خویش را سرپوش نهد و زحمتکشان تحت استثمار خود را به خدمتگزاران طبقات کاپیتالیست مبدل سازد.

 

۱۵

·      اتیک کانت ـ بالاخره ـ در این تز به اوج خود می رسد که انسان به سبب ناقص بودن خویش قادر به تحقق کامل قانون اخلاقی نیست و برای این کار به روحی فناناپذیر، یعنی به خدا نیاز دارد.

 

۱۶

·      بدین طریق، قانون اخلاقی در فلسفه کانت ـ علیرغم تأکیدات مکرر بر عقل بشری و اراده انسانی ـ در تحلیل نهائی، خصلت فرمان الهی به خود می گیرد و خود خدا به پیش شرط و ضامن اجرای عمل اخلاقی انسان ها ارتقا می یابد.

 

ادامه دارد.