سیری در شعری از محمد رضا شفیعی کدکنی (6)

تحلیلی از

یدالله سلطانپور

پیشکش به 

ناهید ناهیدی

به پایان رسیدیم، اما
نکردیم آغاز
فرو ریخت، پرها
نکردیم پرواز

1

فرو ریخت، پرها
نکردیم پرواز

·        شفیعی در این جمله دیالک تیک وسیله و آماج (هدف) را به شکل دیالک تیک پر و پرواز بسط و تعمیم می دهد و ضمنا عدم استفاده از وسیله (پر) را به چالش می کشد:

·        وسیله از بین رفته (پر ریخته)، بی آنکه از آن استفاده به عمل آید.

2

 فرو ریخت، پرها

نکردیم پرواز

·        آنچه شفیعی حتما می داند و باید بداند، رابطه دیالک تیکی میان وسیله و آماج (هدف) از سوئی و رابطه دیالک تیکی میان وسیله به عنوان سیستم با فونکسیون از سوی دیگر است:

·        هدف و آماج کسی که چرخ خیاطی تهیه کرده، دوخت و دوز است.

·        ساختار سیستماتیک چرخ خیاطی برای دوخت و دوز مناسب است و نه برای شخم زدن زمین.

3

فرو ریخت، پرها
نکردیم پرواز

·        حالا خواننده و شنونده این شعر شفیعی باید مفهوم پر را و یا وسیله را بسط و تعمیم دهد و به منظور شاعر پی ببرد:

الف

·        اگر «ما» ی انتزاعی مورد نظر شفیعی قصد پرواز داشته، پر پرواز او از چه قراری بوده است؟

ب

·        فرض کنیم که منظور شاعر از پر و یا وسیله، چراغ راه و یا تئوری و منظور او از پرواز، عمل و یا پراتیک دسته جمعی و یا اجتماعی دگرگونساز باشد.

·        آنگاه، باید از شفیعی پرسید که او و همگنانش (ما) با چراغ کدام تئوری به عمل دست زده اند که عدمش به ز وجودش بوده است؟

ت

·        اجامر فئودالی ـ فوندامنتالیستی ـ روحانی ـ بورژوائی ـ سنتی با پیه سوز تئولوژی (فقه، شریعت، قرآن، سنت رسول اکرم، سنت امیرالمؤمنین و شهید کربلا و غیره)  دست به عمل زده اند.

·        یعنی با جزم های شرع انور.

پ

·        این یعنی در نهایت محرومیت از نعمت حتی ساده ترین فرم های تئوری و تفکر.

·        اجامر حتی از حسگرائی و یا تجربه گرائی (سنسوئالیسم، امپیریسم) بی خبر بوده اند، چه رسد به رئالیسم، چه رسد به تئوری شناخت ماتریالیستی، چه رسد به تئوری شناخت دیالک تیکی ـ تاریخی.

ث

·        نتیجه عمل با پیه سوز تئولوژی همین می شود که شده است.

·        این «پر» اصلا پر به معنی واقعی کلمه نبوده، نیست و نخواهد بود.

·        این «پر» فقط به درد سقوط به اسفل السافلین می خورد و نه به درد پرواز به جائی.

4

ببخشای
ای روشن عشق، بر ما
ببخشای

·        منظور از مفهوم ایراسیونالیستی «روشن عشق» چیست؟

·        بدترین ستم فکری و فرهنگی که بر ملتی می توان روا داشت، تخریب خانه خرد آن است.

·        حالا خواننده و شنونده فلک زده به چه ترفندی باید مفهوم «روشن عشق» را معنی کند؟

·        در آئینه ی همین  مفاهیم ایراسیونالیستی (خردستیز)، جهان بینی شاعر عربده می کشد.

5

ببخشای اگر صبح را
ما به مهمانی کوچه
دعوت نکردیم

·        شفیعی در این بند شعر، دیالک تیک سوبژکت و اوبژکت را به شکل دیالک تیک ما و صبح بسط و تعمیم می دهد و سوبژکت (ما) را مورد انتقاد قرار می دهد که کوتاهی ورزیده و صبح را به میهمانی کوچه دعوت نکرده است.

·        سؤال اما این است که منظور شفیعی از صبح چیست؟

6

·        خواننده و شنونده بی پناه، اکنون باید مفهوم انتزاعی و گل و گشاد صبح را به ترفند تخیل و حدس و گمان، از اعماق ذهن پریشان خویش استخراج کند تا به منظور شاعر پی ببرد.

·        صبح خمینی و حواریون او همین جمهوری اسلامی بوده است.

·        صبح شفیعی چه بوده است؟

·        اگر صبحی جز این صبح تیره تر از شام خمینی و حواریون بوده، چرا آن را بر زبان نمی راند؟

7

·        علاوه بر این، اگر سوبژکت (ما)  در این زمینه کوتاهی و قصور ورزیده، چرا به عوص آه و افسوس و پوزش و پرخاش، شروع به عمل نمی کند؟

·        این کرد و کار علما و شعرای طبقات اجتماعی واپسین از شاملو تا شفیعی و هزاران شاعر دیگر، چیزی جز عامیانگی و عوامفریبی نیست.

8

 ببخشای

اگر روی پیراهن ما
نشان عبور سحر نیست

·        شفیعی در این بند شعر، از فرط فقر فلسفی و یا حواس پرتی، دیالک تیک سوبژکت ـ اوبژکت بند قبلی شعر را وارونه می سازد:

·        اکنون دیالک تیک سوبژکت ـ اوبژکت به شکل دیالک تیک (و یا حتی به  شکل دوئالیسم) سحر و ما بسط و تعمیم می یابد:

·        سحر (همان صبح بند قبلی شعر) که قرار بود به میهمانی کوچه حضرات دعوت شود، یعنی اوبژکت دعوت بود، اکنون سوبژکت واره تصور و تصویر می شود.    

·        سحر در این بند شعر، سوبژکتیویزه می شود.

·        شفیعی سحر را سوبژکت واره (مثلا جانور واره، انسان واره، کاروان واره)  تصور و تصویر می کند و انتظار دارد که سحر از روی هیکل «ما» بگذرد و رد پای آن بر روی پیرهن حضرات بماند.

·        سوبژکت بند قبلی شعر، اکنون اوبژکت شده است.

·        سوبژکت بند قبلی شعر، اکنون در بهترین حالت به جاده ای بدل شده است تا کاروان سحر از رویش عبور کند و رد پایش بر پیرهن جاده به جا بماند.

9

·        از این بند شعر شفیعی می توان به تئوری اجتماعی (فلسفه تاریخ) او هم پی برد:

·        شفیعی و نه فقط او با مفهوم «سوبژکتیویته» بیگانه است.

·        سوبژکتیویته یکی از کشفیات مهم مارکس بوده است:

·        پدیده ها و روندهای اجتماعی ـ بر خلاف پدیده ها و روند های طبیعی، بر خلاف رعد و برق و توفان و آتشفشان ـ خود آ و خود پو و خود به خودی نیستند.

·        بلکه سوبژکت مندند.

·        بدون مداخله طبقات اجتماعی در جامعه بشری آب از آب حتی تکان نمی خورد.

·        سحر و یا صبح کذائی پای لازم برای عبور ندارد.

·        سحر را سوبژکت تاریخ بر دوش می کشد.

·        عدم آشنائی به تئوری رهائی نهائی (مارکسیسم ـ لنینیسم)  هم خود شاعر را گیج و سر در گم می سازد و هم خواننده و شنونده شعر او را.

ادامه دارد.