مقوله «رقیب» در آثار خواجه شیراز (41)

تحلیلی از شین میم شین 

غم حبیب نهان به ز گفت و گوی رقیب

که نیست سینه ی ارباب کینه، محرم راز

·        معنی تحت اللفظی:

·        غم عاشق بهتر است که به گوش رقیب نرسد.

·        برای اینکه سینه کینه مندان محرم راز نیست.

1

غم حبیب نهان به ز گفت و گوی رقیب

·        خواجه در این مصراع دیالک تیک سه عضوی عاشق ـ رقیب ـ معشوق را به شکل دیالک تیک حبیب ـ رقیب ـ محبوب بسط و تعمیم می دهد و توصیه می کند که نباید غم حبیب به گوش رقیب برسد.

·        شنیدنی اما طرز استدلال خواجه است:

2

که نیست سینه ی ارباب کینه، محرم راز

·        خواجه به چرخش قلمی، رقیب بیچاره را که تقصیری جز حراست از حریم معشوق ندارد، به کینه مندی متهم می کند.

·        رقیب می تواند برادر معشوق و یا شاهد باشد و مراقبت از خواهر و برادر کوچک خود را وظیفه خانوادگی خود تلقی کند و یا گمارده اربابی باشد، که مراقبت از دختر و یا پسر خود را و یا دختر و پسر دیگری را که به هر دلیلی دوست دارد، به او محول کرده است.

·        به چه دلیل منطقی و تجربی می توان رقیب را فردی کین توز قلمداد کرد؟

3

که نیست سینه ی ارباب کینه، محرم راز

·        خواجه هم از این حقیقت امر خبر دارد.

·        هدف خواجه از طرز فرمولبندی این بیت، هدفی ایدئولوژیکی است.

·        هدف خواجه چیزی است که از حد رقیب و غیره فراتر می رود.

·        برای کشف هدف ایدئولوژیکی خواجه باید به دلیل خواجه دقت کرد:

·        سینه ای که کینه داشته باشد، نمی تواند محرم راز باشد.

·        به عبارت روشنتر، افراد کینه مند قابل اعتماد نیستند.

·        با افراد کینه مند نباید اسرار دل خود را در میان نهاد.

4

·        سؤال اکنون این است که دل خواجه و خوانین و سلاطین فئودالی مخزن عشق و محبت و مهر است؟

·        مثلا دلک تیمور لنگ و یا چنگیز منگ مملو از مهر و  محبت و عشق و صفا ست؟

·        ما که کلمات قصار تیمور لنگ و چنگیز منگ را نشنیده ایم، تا به محتوای دل شان پی ببریم.

·        ولی ظاهرا از جان کندن زجربار آدم ها حظ می کرده اند.

5

که نیست سینه ی ارباب کینه، محرم راز

·        مهر و کین اما فی نفسه بیانگر چیز مشخص و روشنی نیستند.

·        راجع به مهر و کین انتزاعی نمی توان دست به داوری قطعی زد و آنها را مثبت و یا منفی قلمداد نمود.

·        مهر و کین فقط در یک رابطه سه عضوی معنی دارند:

·        مثلا در رابطه مهر الف نسبت به ب.

·        و یا کین الف نسبت به ب.

·        بنابرین، باید مؤدبانه و با ترس و لرز از خواجه پرسید:

·        سینه ارباب کینه به کی نمی تواند محرم راز باشد؟

6

غم حبیب نهان به ز گفت و گوی رقیب

که نیست سینه ارباب کینه محرم راز

·        خواجه هم در پاسخ به پرسنده ترسو خواهد گفت که منظورش کینه رقیب نسبت به حبیب است.

·        حبیب اما فقط اگر جامه انتزاعی از تن بدر کند و مشخص گردد، می تواند جزو اصحاب خیر و شر محسوب شود.

·        حبیبی که محبوبش تیمور لنگ باشد، کینه به او نه تنها ناپسند نیست، بلکه وظیفه بی چون و چرای هر انسان خردمند خردگرای بشردوست است.

·        اتفاقا بر خلاف نظر خواجه، اگر سینه ای محرم اسرار باشد، فقط می تواند سینه ای باشد که از کینه نسبت به تیمور و  چنگیز و هیتلر و خمینی و غیره لبریز باشد.

·        اکنون نظری به تمامی غزل خواجه می اندازیم تا منظور خواجه از این بیت را بهتر بفهمیم:

هزار شکر که دیدم به کام خویشت، باز

ز روی صدق و صفا گشته با دلم دمساز

روندگان طریقت، ره بلا سپرند

رفیق عشق چه غم دارد از نشیب و فراز

غم حبیب نهان به ز گفت و گوی رقیب

که نیست سینه ی ارباب کینه محرم راز

اگر چه حسن تو از عشق غیر مستغنی است

من آن نی ام که از این عشقبازی آیم باز

چه گویمت که ز سوز درون چه می ‌بینم

ز اشک، پرس حکایت که من نی ام غماز

چه فتنه بود که مشاطه قضا انگیخت

که کرد نرگس مستش سیه به سرمه ی ناز

بدین سپاس که مجلس منور است به دوست

گرت چو شمع جفایی رسد، بسوز و بساز

غرض کرشمه حسن است ور نه حاجت نیست

جمال دولت محمود را به زلف ایاز

غزلسرایی ناهید صرفه ‌ای نبرد

در آن مقام که حافظ برآورد آواز

پایان

ادامه دارد.