سیری در غزل «غم مخور» خواجه شیراز (7)

تحلیلی از شین میم شین 

   

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم

سرزنش‌ ها گر کند خار مغیلان غم مخور

·        معنی تحت اللفظی:

·        اگر در بیابان به شوق رسیدن به کعبه در راه باشی و خار مغیلان سرزنشت کند، بی خیال سرزنش آن باش و غم مخور.

1

·        خواجه در این بیت، مخاطب خویش را به مسافری تشبیه می کند که سودای رفتن به کعبه آمال خویش را بر سر دارد.

·        طبیعی است که مسافر در بیابان مورد اذیت و آزار خار مغیلان قرار گیرد.

·        خواجه به او توصیه می کند که از این بابت غم نخورد.

2

·        زندگی در قاموس حافظ سفری است به سوی مقصدی.

·        تکرار مکرر واژه های کاروان، جرس، ساربان، رباط (کاروانسرا)  و غیره در آثار حافظ به همین دلیل است:

3

 ایام شباب است،  شراب اولی تر

با سبز خطان بادهٔ ناب اولی تر

عالم همه سر به سر رباطی است خراب

در جای خراب هم خراب اولی تر

·        معنی تحت اللفظی:

·        در دوره جوانی، شراب خواری بهتر است.

·        در همنشینی با نوجوانان، باده ناب خواری بهتر است.

·        جهان ـ روی هم رفته ـ رباط خرابی است.

·        در خرابات هم خراب بودن بهتر است.

 4

·        حافظ دنیا را به «رباط دو در» تشبیه می کند که انسان به مثابه مسافر از دری وارد می شود و از در دیگر خارج:

بیار باده که در بارگاه استغناء

چه پاسبان و چه سلطان، چه هوشیار و چه مست

از این رباط دو در چون ضرورت است رحیل

رواق و طاق معیشت، چه سربلند و چه پست

·        معنی تحت اللفظی:

·        باده بیاور که در نظر افراد بلند طبع، فرقی میان پاسبان و سلطان و هشیار و مست نیست.

·        چون کوچ از این رباط دو در الزامی است، پس فرقی هم نمی کند که سقف پیشخوان و خانه ی  زندگی پست باشد و یا بلند.

5

·        حافظ ضمنا با تشبیه دنیا به رباط دو در، از کوتاهی عمر و موقتی و گذرائی بودن زندگی پرده برمی دارد.

·        رباط نه برای سکونت، بلکه برای نفس تازه کردن است.

·        برای گرد راه از تن شستن، استراحتی کوتاه کردن، انرژی و نیروی جسمی و روحی تازه ای کسب کردن و دو باره به راه افتادن است.  

6

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم

سرزنش‌ ها گر کند خار مغیلان غم مخور

·        حافظ اما در این بیت بطرز مستور و پوشیده ای دیالک تیک فراز و فرود را به شکل دیالک تیک مسافر کعبه و خار مغیلان بسط و تعمیم می دهد و نقش تعیین کننده را از آن مسافر کعبه می داند و به تحقیر فرود (خار مغیلان) می پردازد.

7

·        حافظ عملا و عینا (یعنی بطور عینی)  با واژه ی «خار مغیلان» بشریت را به پست و ممتاز طبقه بندی می کند.

·        خطرناکی ایدئولوژیکی شعر حافظ اما این است که این سمتگیری آنتی هومانیستی و شبه فاشیستی در کپسول چپنمای شیرینی به حلق خلق ریخته می شود:

·        یعنی در نهایت بی شرمی و عوام فریبی از سوئی تفاوت و تضاد فراز و فرود، پاسبان و سلطان و مست و هشار بطور انتزاعی نفی و انکار می شود و از سوی دیگر تقسیم بشریت به اقلیت ممتاز و اکثریت پست توجیه و تحکیم می شود و طبیعی و ازلی و ابدی و ضرور جا زده می شود.

8

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم

سرزنش‌ ها گر کند خار مغیلان غم مخور

·        آنچه در این بیت خواجه گفته می شود، بی آنکه گفته شود، این فرمان فئودالی ـ ایدئولوژیکی است که اگر سروی، عضوی از اشرافیت بنده دار و فئودال در رباط دو در سرزنشت کرد، غمگین باش.

·        فقط به انتقاد خارمغیلان، فقط به انتقاد توده های مولد و زحمتکش «بی همه چیز» پست و بی ارج و ارزش، اعتنائی نکن.

ادامه دارد.