سیری در گلستان سعدی (140)

 سعدی شیرازی 

 ( ۵۶۸ - ۶۷۱ هجری شمسی)

حکایت چهاردهم

(گلستان با ب اول، ص  34 ـ 38) 

تحلیلی از شین میم شین

شربت از دست او، چو می نوشی

چه تو را طامعی، کز آن جوشی؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        تو که شربت زیست از دست روزگار می نوشی، طمع چه چیزی را داری، که شکوه سر می دهی؟

1

·        محتوای این بیت شعر نیما با محتوای جمله اول حکایت سعدی، فرقی ندارد:

یکی از رفیقان، شکایت روزگار نامساعد به نزد من آورد، که کفاف اندک دارم 

و عیال بسیار و طاقت بار فاقه (فقر)  نمی آرم.

·        یکی از دوستان سعدی هم از دست روزگار شکایت و شکوه دارد.

·        برخورد سعدی به واژه ی «روزگار» ظاهرا دقیقتر از نیما ست:

·        سعدی روزگار را به مساعد و نامساعد طبقه بندی می کند.

·        سعدی اما با این طبقه بندی روزگار، از محتوای معنوی آن پرده برمی دارد.

·        واژه ی «روزگار» سعدی رد این حکایت با میزان در آمد افراد پر می شود:

الف

·        کسی که به طبقه حاکمه تعلق دارد، روزگارش مساعد است.

·        غرق در لذت است و روزگارش بر وفق مراد است.

ب

·        کسی که به توده های مولد و زحمتکش تعلق دارد، روزگارش نامساعد است.

·        دچار  فقر و فاقه و ذلت است.

2

یکی از رفیقان، شکایت روزگار نامساعد به نزد من آورد، که کفاف اندک دارم 

و عیال بسیار و طاقت بار فاقه (فقر)  نمی آرم.

·        در این جمله سعدی اما علت مساعد و یا نامساعد بودن روزگار مبهم و مجهول می ماند.

·        سعدی در حکایات دیگر علت ماورای اجتماعی برای آن می تراشد.

·        بزعم سعدی، این مشیت الهی است که روزگار برای اقلیتی مساعد و برای اکثریتی نامساعد می گردد.

·        خدا از خزینه غیبش همه موجودات زنده را رزق و روزی می رساند.

·        با این تفاوت، که به نور چشمی ها گنج می بخشد و به توده های مولد و زحمتکش نان بخور و نمیر و چه بسا آلوده به خون و تخریب عزت و اعتبار و غرور انسانی. 

·        حافظ هم واژه «روزگار» را به معانی مختلف به خدمت می گیرد: 

3

برو بـه هر چه تو داری بخور، دریغ مـخور

کـه بی‌ دریغ زند روزگار تیغ هـلاک

·        معنی تحت اللفظی:

·        برو و از هر آنچه که داری بخور، ولی دریغ مخور.

·        زیرا روزگار بر بنی بشر ـ بیدریغ ـ تیغ هلاک می زند.

·        واژه ی «روزگار»، در قاموس حافظ، با جزم مشیت آهنین الهی پر می شود:

·        یکی از عناصر جزم مشیت الهی، اجل ناگزیر است.

·        همان عزرائیل کذائی است که جلاد خدا ست و بیدریغ بر بنی بشر از هر طبقه و قشر اجتماعی تیغ هلاک می زند.

4

بدین شکرانه می ‌بوسم لب جام

کـه کرد آگـه ز راز روزگارم

·        معنی تحت اللفظی:

·        در قدر دانی از جام که مرا از راز روزگار آگاه کرده، بوسه بر لبش می زنم.

·        خواجه در این بیت، مستی را راه وقوف به راز روزگار جا می زند.

·        جام می با مست کردن حافظ، او را به راز روزگار (تقدیر الهی، مشیت خدا و خیلی چیزها و بازی های غیبی دیگر) آگاه می سازد:

·        مستی در قاموس حافظ،  به معنی هشیاری است.

·        از کار افتادن مغز به مثابه دستگاه تفکر، در ایدئولوژی حافظ به معنی وقوف اسرار روزگار است.

·        وارونه سازی حقایق عینی همین است.

·        وقتی از ایراسیونالیسم (خردستیزی) در ایدئولوژی حافظ سخن می رود، به همین دلیل است.  

5

شربت از دست او، چو می نوشی

چه تو را طامعی، کز آن جوشی؟

·        واژه ی «روزگار» در قاموس نیما اما با چه محتوائی پر می شود؟

·        بزعم نیما، محتوای شربتی که روزگار به اعضای جامعه می دهد، یعنی سطح رفاه اعضای جامعه بطرزی عینی تعیین می شود و بهانه برای شکوه و شکایت نمی ماند.

5

روزگارت چو روزگار بداد

چیست بر لب، از چه رو فریاد؟

·        معنی تحت اللفظی:

·        چون زندگی ات بسته به دهش و داد روزگار است، داد و فریاد بیهوده ات برای چیست؟

·        در این بیت نیز بزعم نیما روزگار تعیین کننده ی بلامنازع شیوه زیست اعضای جامعه است و لذا جای شکوه و شکایت نمی ماند.

6

این زمان راه را جری تر شو

پای اگر ناید از تو با سر شو

·        معنی تحت اللفظی:

·        اکنون راه زندگی را جسورانه طی کن.

·        اگر پایت توان پیمودن آن را نداشته باشد، با سر برو.  

·        نیما پس از نهی اکید مخاطب خویش از شکوه و شکایت، او را به تداوم فعال زیست به هر قیمت (طی کردن راه زندگی حتی با سر)  فرامی خواند.

·        اکنون این سؤال پیش می آید:

·        اگر روزگار تعیین کننده ی شیوه زیست اعضای جامعه است و جای شکوه و شکایت از دست آن نیست، پس تداوم پیگیر زیست و پیمایش بی چون و چرا راه دشوار زندگی برای چیست؟

ادامه دارد.