سیری در جهان بینی عبید زاکانی (30)

خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی معروف به عبید زاکانی

(701 ـ     772 هجری قمری) 

رساله دلگشا

دوستي نسيه

هارون به بهلول گفت:

«دوست ‌ترين مردمان نزد تو كيست؟»

گفت:

«آن كه شكمم را سير سازد.»

گفت:

«من سير مي‌سازم، پس مرا دوست خواهي داشت يا نه؟»

گفت:

«دوستي نسيه نمي‌شود.»

پایان

تحلیل از یدالله سلطان پور

عنوان حکایت

دوستي نسيه

·        عبید در عنوان این حکایت ـ کمافی السابق ـ محور مضمونی حکایت را تعیین می کند، محوری که ماجرای حکایت حول آن می چرخد.

 هارون به بهلول گفت:

«دوست ‌ترين مردمان نزد تو كيست؟»

·        هارون از بهلول معیار عینی دوستی را سؤال می کند.

·        ظاهرا در بلبشوی قرون وسطی، همه چیز یافت می شود، مگر معیار عینی برای چیزها.

·        هرکس از هر مفهوم انتزاعی دم می زند، بی آنکه معیار عینی برای تعیین و تعریف آن در دست داشته باشد.

·        بدین طریق، به عنوان مثل برای مقوله عشق، به تعداد بنی بشر تعریف وجود دارد.

·        یعنی هر کس مقوله معروف عشق را به سلیقه خود و بنا بر میل و علاقه خود تعریف می کند.

·        دوستی هم یکی از مفاهیم خویشاوند با عشق است که حتی خلیفه تعریفی از آن ندارد.

·        برای اینکه معیار عینی برای آن موجود نیست.

بهلول گفت:

«آن كه شكمم را سير سازد.»

·        بهلول دانا معیار دوستی را بسان ماتریالیستی تمام عیار تعیین می کند:

·        دوست کسی است که شکم آدمی را سیر کند.

·        عینی تر از این نمی توان انتزاعی ترین مفهوم را تعریف کرد.

·        بی خود نیست که به بهلول دیوانه لقب دانا داده اند.

·        دانا نامیدن دیوانه و دیوانه نامیدن دانا، بهترین نشانه وارونگی جامعه و مناسبات اجتماعی حاکم است.

هارون گفت:

«من سير مي‌سازم، پس مرا دوست خواهي داشت يا نه؟»

·        هارون بدش نمی آید که در جامعه وارونه، حداقل یک دوست دیوانه داشته باشد و لذا حاضر به سیر کردن شکم بهلول ست.

·        سیر کردن شکم دیوانه ای برای خلیفه ای که کاری ندارد.

گفت:

«دوستي نسيه نمي‌شود.»

·        ولی بهلول دیوانه از آن دیوانه ها نیست که به وعده و وعید طبقه حاکمه دل خوش کند.

·        بهلول طبقات اجتماعی انگل را می شناسد.

·        چون به روایتی، خود در دامان همین طبقات پرورش یافته است.

·        او می داند که وعده و عید دادن، کسب و کار همیشگی خلفا ست.

·        خلیفه ای همین سی سال پیش در کشور «عه!» هورا به انتقاد از گسترش گورستان ها پرداخت و چه وعده ها و وعیدها که نداد.

·        وقتی اما روی کار آمد، منظورش از محو گورستان ها معلوم شد.

·        آنگاه عوام فریب خورده برای پیران و جوانان خود حتی گوری نیافتند، تا سنگی بر آن نهند، نامی و تاریخ رحلتی بر آن نویسند و نه بر مردگان خویش، بل بر ساده لوحی و زود باوری خویش، از اعماق دل بگریند.

·        از این رو ست که بهلول به ذوق خلیفه می زند:

·        دوستی نسیه به درد عمه خلیفه می خورد، نه به درد دیوانه دانائی.

·        حق با بهلول دیوانه ی دانا ست:

·        با «حلوا حلوا گفتن» می توان عوامفریبانه، دهن عوام الناس را به زور فانتزی، شیرین کرد، ولی شکم شان را هرگز نمی توان سیر کرد و از قار و قور انداخت!

·        در دیالک تیک تئوری و پراتیک نقش تعیین کننده از آن پراتیک است.

·        به همان دلیل عام هم در دیالک تیک حرف و عمل، در دیالک تیک عهد و وفای به عهد، نقش تعیین کننده از آن عمل و وفای نقد و نه نسیه به عهد است.

·        تنها پس از سیر گشتن شکم می توان گفت که خلیفه بهترین دوست بهلول است و نه قبل از آن.

·        شکم گرسنه به قول معروف، برای دوستی نسیه ی این و آن تره هم خرد نمی کند.

·        به عمل کار بر آید، به سخنرانی نیست!

·        در تعالیم عبید می توان به عناصر ماتریالیستی ـ تاریخی جدی برخورد کرد که بیشک از شناخت تجربی عبید و نه فقط از آن، نشئت گرفته اند.

پایان