تحلیل سیاوش کسرائی از «مرغ آمین» نیما
(آذرماه 1350)
سرچشمه:
راه توده
گاف سنگزاد
پیشکش به پدرم
سرهنگ بیژن کبیری
مرغ
آمین
(تجریش. زمستان1330)
·
مرغ آمین، درد آلودی است کاواره بمانده
·
رفته تا آنسوی این بیداد خانه
·
باز گشته، رغبتش دیگر ز رنجوری نه سوی آب و دانه.
·
نوبت روز گشایش را
·
در پی چاره بمانده.
·
·
می شناسد آن نهان بین نهانان ( گوش پنهان جهان دردمند ما)
جور دیده مردمان را.
·
با صدای هر دم آمین گفتنش، آن آشنا پرورد،
·
می دهد پیوندشان با هم
·
می کند از یأس خسران بار آنان کم
·
می نهد نزدیک با هم، آرزوهای نهان را.
·
·
بسته در راه گلویش او
·
داستان مردمش را.
·
·
رشته در رشته کشیده ( فارغ از هر عیب کاو را بر زبان
گیرند)
·
بر سر منقار دارد رشته ی سردرگمش را.
·
·
او نشان از روز بیدار ظفرمندی است.
·
با نهان تنگنای زندگانی دست دارد.
·
از عروق زخمدار این غبارآلوده ره، تصویر بگرفته.
·
از درون استغاثه های رنجوران.
·
·
در شبانگاهی چنین دلتنگ، می آید نمایان.
·
و اندر آشوب نگاهش خیره بر این زندگانی
·
که ندارد لحظه ای از آن رهایی
·
می دهد پوشیده، خود را بر فراز بام مردم آشنایی.
·
·
چون نشان از آتشی در دود خاکستر
·
می دهد از روی فهم رمز درد خلق
·
با زبان رمز درد خود تکان در سر.
·
·
وز پی آنکه بگیرد ناله های ناله پردازان ره در گوش
·
از کسان احوال می جوید.
·
چه گذشته است و چه نگذشته است
·
سرگذشته های خود را هر که با آن محرم هشیار می گوید.
·
·
داستان از درد می رانند مردم.
·
در خیال استجابت های روزانی
·
مرغ آمین را بدان نامی که او را هست، می خوانند مردم.
·
·
زیر باران نواهایی که می گویند:
·
« باد رنج ناروای خلق را
پایان!»
·
( و به رنج ناروای خلق هر
لحظه می افزاید.)
·
·
مرغ آمین را زبان با درد مردم می گشاید.
·
·
بانگ برمی دارد:
·
«آمین
·
باد، پایان رنج های خلق را با جان شان در کین
·
و ز جا بگسیخته شالوده های خلق افسای
·
و به نام رستگاری دست اندر کار
·
و جهان سر گرم از حرفش در افسوس فریبش.»
·
·
خلق می گویند:
·
«
آمین!
·
در شبی اینگونه با بیدادش آیین.
·
رستگاری بخش ـــ ای مرغ شباهنگام ـــ ما را!
·
و به ما بنمای راه ما به سوی عافیتگاهی.
·
هر که را ـــ ای آشناپرور ـــ ببخشا بهره از روزی که می
جوید.»
·
·
«
رستگاری روی خواهد کرد
·
و شب تیره، بدل با صبح روشن گشت خواهد»، مرغ می گوید.
·
·
خلق می گویند:
·
«
اما آن جهانخواره
·
(آدمی
را دشمن دیرین) جهان را خورد یکسر!»
·
·
مرغ می گوید:
·
«
در دل او آرزوی او محالش باد!»
·
·
خلق می گویند:
·
«
اما کینه های جنگ ایشان در پی مقصود
·
همچنان هر لحظه می کوبد به طبلش.»
·
·
مرغ می گوید:
·
«
زوالش باد!
·
باد با مرگش پسین درمان
·
نا خوشیّ آدمی خواری.
·
وز پس روزان عزت بارشان
·
باد با ننگ همین روزان، نگونسازی!»
·
·
خلق می گویند:
·
«
اما نادرستی، گر گذارد
·
ایمنی گر جز خیال زندگی کردن
·
موجبی از ما نخواهد و دلیلی بر ندارد.
·
ور نیاید ریخته های کج دیوارشان
·
بر سر ما باز زندانی
·
و اسیری را بود پایان.
·
و رسد مخلوق بی سامان به سامانی.»
·
·
مرغ می گوید:
·
«
جدا شد نادرستی.»
·
·
خلق می گویند:
·
«
باشد تا جدا گردد.»
·
·
مرغ می گوید:
·
«
رها شد بندش از هر بند، زنجیری که بر پا بود.»
·
·
خلق می گویند:
·
«
باشد تا رها گردد.»
·
·
مرغ می گوید:
·
«
به سامان باز آمد خلق بی سامان
·
و بیابان شب هولی
·
که خیال روشنی می برد با غارت
·
و ره مقصود در آن بود گم، آمد سوی پایان
·
و درون تیرگی ها، تنگنای خانه های ما در آن ویلان،
·
این زمان با چشمه های روشنایی در گشوده است
·
و گریزانند گمراهان، کج اندازان،
·
در رهی کامد خود آنان را کنون پی گیر.
·
و خراب و جوع، آنان را ز جا برده است
·
و بلای جوع آنان را جا به جا خورده است
·
این زمان مانند زندان هایشان ویران
·
باغشان را در شکسته.
·
·
و چو شمعی در تک گوری
·
کور موذی چشم شان در کاسه ی سر از پریشانی.
·
هر تنی ز آنان
·
از تحیّر بر سکوی در نشسته.
·
و سرود مرگ آنان را تکاپوهای شان ( بی سود) اینک می کشد در
گوش.»
·
خلق می گویند:
·
«
بادا باغشان را، درشکسته تر
·
هر تنی ز آنان ، جدا از خانمانش، بر سکوی در، نشسته تر.
·
وز سرود مرگ آنان، باد
·
بیشتر بر طاق ایوان های شان قندیل ها خاموش.»
·
·
«
بادا!»
·
یک صدا از دور می گوید
·
و صدایی از ره نزدیک،
·
اندر انبوه صداهای به سوی ره دویده:
·
«
این، سزای سازگارا شان
·
باد، در پایان دوران های شادی
·
از پس دوران عشرت بار ایشان!»
·
·
مرغ می گوید:
·
«
این چنین ویرانگی شان، باد همخانه
·
با چنان آبادشان از روی بیدادی.»
·
·
«
بادشان!» ( سر می دهد شوریده خاطر، خلق آوا)
·
·
«
باد آمین!
و زبان آنکه با درد کسان پیوند دارد باد گویا!»
و زبان آنکه با درد کسان پیوند دارد باد گویا!»
·
·
«
باد آمین!
·
و هر آن اندیشه، در ما مردگی آموز، ویران!»
·
·
«
آمین، آمین!»
·
و خراب آید در آوار غریو لعنت بیدار محرومان
·
هر خیال کج که خلق خسته را با آن نه خواهانی است.
·
و درد زندان و زخم تازیانه های آنان می کشد فریاد:
·
« اینک
درد و اینک زخم»
·
( گر نه محرومی کجی شان را
ستاید
·
ور نه محرومی بخواه، از بیم زجر و حبس شان آید.)
·
·
«
آمین!
·
در حساب دستمزد آن زمانی که بحق گویا
·
بسته لب بودند
·
و بدان مقبول
·
و نکویان در تعب بودند.»
·
·
«
آمین!
·
در حساب روزگارانی
·
کز بر ره، زیرکان و پیشبینان را به لبخند تمسخر دور می
کردند
·
و به پاس خدمت و سودای شان تاریک
·
چشمه های روشنایی کور می کردند.»
·
·
«
آمین!»
·
·
«
با کجی آورده های آن بد اندیشان
·
که نه جز خواب جهانگیری از آن می زاد
·
این به کیفر، باد!»
·
·
«
آمین!»
·
·
«
با کجی آورده هاشان شوم
·
که از آن با مرگ ما شان، زندگی آغاز می گردید
·
و از آن خاموش می آمد چراغ خلق!»
·
·
«
آمین!»
·
·
«
با کجی آورده ها شان زشت
·
که از آن پرهیزگاری بود مرده
·
و از آن رحم آوری بود واخورده.»
·
·
«
آمین!»
·
·
«
این به کیفر، باد
·
با کجی آورده ها شان ننگ
·
که از آن ایمان به حق، سوداگران را بود راهی نو، گشاده
در پی سودا.
·
و از آن، چون بر سریر سینه ی مرداب، از ما نقش بر جا.»
·
·
«
آمین، آمین!»
*****
·
·
و به واریز طنین هر دم آمین گفتن مردم
·
(چون
صدای رودی از جا کنده، اندر صفحه ی مرداب، آنگه گم)،
·
مرغ آمین گوی
·
دور می گردد
·
از فراز بام
·
در بسیط خطّه ی آرام، می خواند خروس از دور
·
می شکافد جرم دیوار سحرگاهان.
·
·
وز بر آن سرد دود اندود خاموش
·
هرچه، با رنگ تجلّی، رنگ در پیکر می افزاید.
·
می گریزد شب.
·
صبح می آید.
پایان
سیاوش کسرائی
وقتی که یک خلق در آسمان استبداد زده پرواز می
کند.
·
این عنوانی است که سیاوش برای تحلیل خود از شعر نیما موسوم
به «مرغ آمین» برگزیده است.
·
مرغ آمین اما چیست؟
«مرغ آمین،
فرشته ای است که در آسمان پرواز می کند و مدام آمین می گوید و اگر دعایی
به آمین او اصابت کند، مستجاب می‌شود.»
مرغ آمین ضمنا نام ستاره ای است که به هنگام طلوع آن، دعا
مستجاب می‌شود.
·
خرافه «مرغ آمین» احتمالا یکی از اختراعات ایدئولوژی حاکم
است که ضمنا با آرزوی توده به رهائی پیوند
دارد:
·
رهائی در این خرافه، مائده ای تصور می شود که به ازای دعا نازل
می شود.
·
دعائی که باید به هنگام طلوع ستاره مرغ آمین و یا شنیدن بانگ
او بر زبان رانده شود.
·
از عنوان سیاوش می توان حدس زد که بنظر او، مرغ آمین سمبل خلق
و یا سمبل نماینده ایدئولوژیکی خلق است.
·
باید در روند تحلیل «تحلیل سیاوش» به این نکته هم توجه کنیم.
·
سیاوش این تحلیل را در سال 1350 یعنی در 45 سالگی نوشته
است.
·
اگر این تحلیل سیاوش را با تحلیل او از شعر «شبتاب» نیما مورد
مقایسه قرار دهیم که سیاوش با عنوان «طعم آفتاب» در سال 1364 یعنی 14 سال بعد، می نویسد و منتشر می کند، به
توسعه و تکامل نظری ـ اسلوبی (تئوریکی ـ متدیکی) چشمگیر سیاوش پی می بریم.
·
ما در تحلیل «تحلیل سیاوش» از شعر شبتاب نوشتیم:
·
«سیاوش نظرش را بر عناصر اصلی و مادی موجود در شعر نیما استوار می سازد.
·
در تئوری شناخت سیاوش اوبژکت شناخت در دیالک تیک اوبژکت ـ
سوبژکت نقش تعیین کننده را به عهده دارد.
·
چرا؟
·
زیرا محتوای شناخت نه در شناسنده، نه در سوبژکت شناخت، بلکه
در موضوع شناخت، در اوبژکت شناخت نهفته است.
·
سیاوش اهل تخیل و خیال بافی و خاطره گوئی نیست.
·
سیاوش به ماتریالیست ها بیشتر شباهت دارد تا به ایدئالیست
ها.
·
او نظرات خود را نه از ذهن خویش، بلکه از دل واقعیت عینی
استخراج می کند:
·
سیاوش به قول انگلس، «طبیعت را با خود طبیعت توضیح می
دهد!»
·
اینجا واقعیت عینی منعکس
شده در شعر نیما ست که به نوبه خود، در ضمیر زلال سیاوش
بازتاب می یابد.
·
این انعکاس انعکاس است:
·
این انعکاس تصویر معنوی نیمائی در آئینه ضمیر سیاوش است.
·
این انعکاس دوباره (دوگانه و
دوگونه) واقعیت عینی است.»
·
روند تحلیل شعر «مرغ آمین» اما از قراری دیگر است:
تز اول سیاوش
گذشت
روزگاران می بایست و معرفت بسیار بر احوال آدمی تا از كارگاه نیما، مرغ عظیمی بدر آید،
با بال هائی به وسعت آغوش حسرت و با بانگی چون غریو ستمكشان.
«مرغ
آمین، آذرخش خشمی درشب دیارما.»
در شبی
كه همه آذین خود را از بیداد به مردم گرفته است و روشنی را چه در پیه سوز من و چه
در چراغدان اندیشه شما غارت می كند، مرغ هشیار كه طلایه های برآمدن آن ستاره خونین
صبحگاهی را از جای بلندش، برافق، می بیند، صدا سرمی دهد:
«رستگاری روی خواهد كرد
و شب تیره بدل با صبح روشن گشت خواهد.»
«رستگاری روی خواهد كرد
و شب تیره بدل با صبح روشن گشت خواهد.»
·
در این تحلیل سیاوش، احتمالا اسلوب دیگری به خدمت گرفته شده
است.
·
اسلوبی بشدت رایج و غالب در جامعه شاعر.
·
اسلوبی که سوبژکت صاحب نظر به منبر می رود و برداشت های
درست و نادرست، واقعی و دلبخواهی خود را به خورد مخاطب می دهد.
سیاوش
گذشت
روزگاران می بایست و معرفت بسیار بر احوال آدمی، تا از كارگاه نیما، مرغ عظیمی بدر
آید، با بال هائی به وسعت آغوش حسرت و با بانگی چون غریو ستمكشان.
·
سیاوش در این حکم خویش، شرایط معرفتی ـ نظری لازم برای
سرایش شعر «مرغ آمین» را برمی شمارد:
الف
گذشت
روزگاران
·
بزعم سیاوش، نیما می بایستی با گذشت روزگار به شناخت تجربی
لازم جهت سرایش این شعر دست یابد.
1
·
حق با سیاوش است:
·
احساس و تجربه بنیان اصلی شناخت بشری را تشکیل می دهد.
·
در روند تجربه مدام و مکرر است که واقعیت عینی در فرم های
گوناگونش در آئینه ضمیر آدمی منعکس می شود و شناخته می شود.
·
منظور از شناخت تجربی همین است.
2
·
شناخت تجربی اما هرگز به شناخت تجربی محض محدود نمی شود،
نمی تواند هم محدود شود.
·
شناخت تجربی همیشه دست در دست و نفس به نفس با شناخت نظری
می رود.
·
درست به همان سان که شناخت حسی دست در دست و نفس به نفس با
شناخت عقلی می رود.
·
از این رو ست که ما در روند شناخت چیزها، پدیده ها و سیستم
ها با دو دیالک تیک بسیار مهم سر و کار پیدا می کنیم:
·
دیالک تیک حسی و عقلی
·
دیالک تیک تجربی و نظری
·
گذشت روزگاران در نیما هم به گردآمدن سرمایه شناخت حسی ـ
عقلی و تجربی ـ نظری کمک می کند و زمینه سوبژکتیف لازم را برای سرایش این شعر پدید
می آورد.
ب
معرفت
بسیار بر احوال آدمی
·
سیاوش با این مفهوم
حدس ما را تأیید می کند:
·
با گذشت روزگاران، در روند شناخت حسی و تجربی، شناخت عقلی و
نظری نیز قوام می یابد و به قول سیاوش، نیما به شناخت (معرفت) احوال آدمی نایل می
آید.
سیاوش
گذشت
روزگاران می بایست و معرفت بسیار بر احوال آدمی تا از كارگاه نیما، مرغ عظیمی بدر آید.
·
اکنون فهم این حکم سیاوش آسانتر می گردد:
·
پیش شرط تشکیل مرغ عظیمی به نام «مرغ آمین» در کارگاه شعر نیما،
کسب شناخت حسی و عقلی و تجربی و نظری بوده است.
سیاوش
با بال هائی
به وسعت آغوش حسرت و با بانگی چون غریو ستمكشان.
·
سیاوش با این مفهوم به توصیف «مرغ آمین» نیما می پردازد.
·
مرغ آمین حاوی دو مشخصه اصلی است:
الف
با بال هائی
به وسعت آغوش حسرت
·
مرغ آمین حاوی بال هائی است به وسعت آغوش حسرت.
·
چرا حسرت؟
·
شاید از آن رو، که توده های مولد و زحمتکش حسرت و آرزوی خویش
را در هیئت مرغ آمین تجسم مادی می بخشند.
·
خرافه ها و باورها همیشه ریشه مادی و واقعی دارند.
ب
با بانگی
چون غریو ستمكشان.
·
مشخصه دیگر مرغ آمین نیما، بانگی است با غریو ستمکشان.
·
شاید از آن رو، که توده های مولد و زحمتکش در غریو مرغ آمین،
به شنیدن پژواک غریو خود نایل می آیند.
ادامه دارد
با سلام
پاسخحذفآدمین محترم اگر امکان دارد تحلیل شعر آرش کمانگیر و مهره ی سرخ سیاوش کسرایی رو هم بزارین