سیری در جهان بینی پرویز نتل خانلری (8)

پرویز ناتل خانلری

 تحلیلی از

ید الله سلطانپور  

عقاب

ادامه

بر سر شاخ ورا دید عقاب

ز آسمان سوی زمین شد به شتاب

گفت کای دیده ز ما بس بیداد

با تو امروز مرا کار افتاد

·        معنی تحت اللفظی:

·        عقاب، کلاغ را بر سر شاخه درختی دید و از آسمان با شتاب فرود آمد.

·        گفت:

·        «ای کلاغ که از از دست ما، ستم فراوان دیده ای، من امروز با تو کار دارم.»

1

گفت کای دیده ز ما بس بیداد

با تو امروز مرا کار افتاد

·        ناتل خانلری در این بیت، رابطه عقاب و کلاغ را بطرزی رئالیستی فرمولبندی می کند:

·        او دیالک تیک ستمگر و ستمدیده را به شکل دیالک تیک عقاب و کلاغ بسط و تعمیم می دهد.

·        این همان دیالک تیک طبقه حاکمه و توده است.

·        این ضمنا اعتراف شاعر طبقه حاکمه بر ستمگری خویش بر توده زحمتکش است.

2

مشکلی دارم اگر بگشایی

بکنم آن چه تو می فرمایی

·        معنی تحت اللفظی:

·        مشکلی دارم، اگر راه حلی ارائه دهی، هر خواهشی داشته باشی، بر آورده می کنم.

·        خانلری در این بیت، از سوئی دیالک تیک داد و ستد را به شکل دیالک تیک مشکلگشائی و فرمانفرمائی بسط و تعمیم می دهد و از سوی دیگر دیالک تیک عقاب و کلاغ را به شکل دیالک تیک محتاج و باب الحوایج وارونه می سازد.

3

·        ورق برگشته است:

·        عقاب عالی مقام عالی نسب، محتاج کلاغ «زشت و بد اندام و پلشت» و ستمکش شده است.

·        این همان زیر و زبر گشتن مناسبات اجتماعی حاکم است که شیخ شیراز تصویر می کند:

وقتی افتاد، فتنه ‌ای در شام

هر کس از گوشه ‌ای فرا رفتند

روستا زادگان دانشمند

به وزیرى پادشا، رفتند

پسران وزیر ناقص عقل

به گدایی به روستا رفتند

·        معنی تحت اللفظی:

·        روزی فتنه و آشوبی در سوریه برپا شد.

·        در نتیجه، هر کس از گوشه ای پا به گریز گذاشت.

·        ورق برگشت.

·        آن سان که دهقان زاده های دانشمند به وزارت رسیدند و وزیر زاده های ناقص العقل به قصد گدائی به روستا رفتند.

4

·        سعدی شیرازی ـ بلحاظ پایگاه طبقاتی ـ فرق چندانی با ناتل خانلری ندارد.

·        سعدی هم نماینده ایده ئولوژیکی اشرافیت بنده دار و فئودال است.

·        سعدی برای صدور اندرز خویش و دادن بیدار باش و هشدار و اخطار به طبقه حاکمه از امکان زیر و زبر گشتن مناسبات اجتماعی خبر می دهد:

·        از امکان صعود اجتماعی ـ سیاسی توده های مولد و زحمتکش و از سقوط اعضای طبقه حاکمه تا درجه دریوزگان و گدایان.

5

مشکلی دارم اگر بگشایی

بکنم آن چه تو می فرمایی

·        در سخن سعدی نیز رئالیسمی به چشم می خورد.

·        این همان رئالیسمی است که در این بیت شعر ناتل خانلری هست:

·        عقاب خر محتاج کلاغ دانائی گشته است.

·        کلاغ به مقام مشکلگشا ارتقا یافته است.

·        قضیه در عالم واقع، واقعا هم از این قرار است:

·        رئیس پرنده ها نه عقاب خرفت و خر، بلکه کلاغ اندیشنده ی خردمند است.

·        کلاغ پرنده ای فوق العاده تیزهوش است.

·        کلاغ حتی قادر به تولید وسیله تولید و آموزش آن به جوجه  های خویش است.

·        کلاغ گنجینه ای از تسلیحات تولیدی و شکاری و حتی پسیکولوژیکی در اختیار دارد.

·        در این زمینه پژوهش های علمی فراوانی منتشر شده است.

6 

گفت:

«ما بنده ی در گاه تو ایم

تا که هستیم، هوا خواه تو ایم

بنده آماده بود، فرمان چیست؟

جان به راه تو سپارم، جان چیست؟

دل ، چو در خدمت تو شاد کنم

ننگم آید که ز جان یاد کنم»

·        معنی تحت اللفظی:

·        کلاغ گفت:

·        «من بنده درگاه تو و هوادار مادام العمر تو هستم.

·        من بسان بنده ای، گوش به فرمان تو هستم.

·        شما فقط امر کنید تا اجرا کنم.

·        در راه شما حتی از جان شیرین صرفنظر می کنم.

·        وقتی که با خدمت به شما دل تان شاد گردد، من عار از آن دارم که نام جان بر زبان رانم.»

7

گفت:

«ما بنده ی در گاه تو ایم

تا که هستیم، هوا خواه تو ییم

بنده آماده بود، فرمان چیست؟

جان به راه تو سپارم، جان چیست؟

دل ، چو در خدمت تو شاد کنم

ننگم آید که ز جان یاد کنم»

·        ناتل خانلری در این بند از شعر، دیالک تیک عقاب و کلاغ را به شکل دیالک تیک ارباب بنده دار و بنده بسط و تعمیم می دهد.

·        اما میان عقاب و کلاغ چنین رابطه ای وجود ندارد.

·        کلاغ پرنده ای است که کمترین شباهتی به الاغ ندارد.

·        کلاغ بنده و سرسپرده کسی نمی شود.

·        دلیلش این است که کلاغ پرنده ای اندیشنده، مولد، خودمختار و خردمند است.

8

·        می توان گفت که ناتل خانلری مناسبات اجتماعی را ناتورالیزه می کند و به جانوران نسبت می دهد.

·        با این ترفند است که کلاغ به مثابه بنده ی عقاب قلمداد می شود.

·        ناتورالیزاسیون چیزها، پدیده ها، سیستم ها و روندهای اجتماعی و سوسیالیزاسیون چیزها، پدیده ها، سیستم ها و روندهای طبیعی از ترفندهای ایده ئولوژیکی طبقه حاکمه از دیرباز بوده است.

·        این فرمی از عوامفریبی است.

·        آثار و اشعار سعدی و دیوان حافظ از این ترفند ایده ئولوژیکی لبپر می زنند.

·        سعدی برای اثبات حقانیت نابرابری های اجتماعی، دست خواننده را می گیرد و به عالم اشیاء می برد.

·        بدین طریق، از وجود پستی ـ بلندی در طبیعت، نتیجه می گیرد که بعضی ها باید ارباب باشند و بقیه رعیت و نوکر و کنیز و کلفت.

·        یکی از فرط نعمت و ثروت بترکد و دیگری از فقر و ذلت بمیرد.

9

·        ناتل خانلری اما به تجربه شاهد این رابطه ذلت بار بوده است:

·        زحمتکشان فقیر و «بی همه چیز» برای سیر کردن شکم کودکان خویش، چه بسا در مقابل صاحبان وسایل تولید از اشرافیت بنده دار و فئودال تا بورژوازی همین رفتار را هم می کنند.

·        چه بسا حتی فونکسیون چشم و گوش اشرافیت بنده دار و فئودال و بورژوازی را به عهده می گیرند.

·        برای شان جاسوسی و خبرچینی می کنند.

·        یعنی به ذلت خودستیزی تن در می دهند.

·        سخنان مبتنی بر تظاهر و تزویر و دروغ کلاغ، مو به مو با سخنان برخی از زحمتکشان بی همه چیز انطباق دارند.

·        ما اینجا نیز با رئالیسمی سر و کار داریم.

·        با رئالیسم ناتورالیزه شده ای.

·        با رئالیسم از جامعه به طبیعت انتقال یافته ای.

10

این همه گفت ولی با دل خویش

گفت و گویی دگر آورد به پیش

·        معنی تحت اللفظی:

·        کلاغ ضمن گفتن این سخنان، اما با خویشتن خویش سخنان دیگری گفت.

11

·        منظور ناتل خانلری این است که کلاغ  ضمن تحویل دادن دروغ هائی به عقاب، در ضمیر طبقاتی خویش به حقیقت عینی اندیشیده است.

·        این کشف ناتل خانلری نیز کشفی رئالیستی است.

·        طبقات اجتماعی زحمتکش به تجربه عینی طبقه حاکمه را می شناسند.

·        بنا بر شم و غریزه طبقاتی خویش ماهیت اشرافیت بنده دار و فئودال و بورژوازی را تشخیص می دهند و در لوح ضمیر خویش ثبت و ضبط می کنند.

·        ولی احتیاج، آنها را مجبور به تظاهر می کند.

12

این همه گفت ولی با دل خویش

گفت و گویی دگر آورد به پیش

·        این بیت، ضمنا از آگاهی طبقاتی خود ناتل خانلری پرده برمی دارد.

·        اعضای طبقه حاکمه و نمایندگان ایده ئولوژیکی آن می دانند که در اعماق دل توده چه می گذرد.

·        بی دلیل نیست که خاتمی از جهنمی در آینده هشدار می دهد که پس از سقوط جمهوری اجامر دروازه اش به روی اجامر باز خواهد شد.

ادامه دارد.