خود آموز خود اندیشی (۱۰۴۱)

 

شین میم شین

بوستان

باب سوم

در عشق و مستی و شور

حکایت اول

بخش دوم

(دکتر حسین رزمجو، «بوستان سعدی»، ص ۸۲ ـ ۸۳)

ما به سوی آنچه دانش زمانه مان نموده، می رویم

 

۱

پریشیده عقل و پراکنده هوش

ز قول نصیحتگر آکنده گوش

معنی تحت اللفظی:

مشخصه مهم عشاق حق، پریشانی عقلی و حواس پرتی از سویی

و

اندرز باران گشتن شان از سوی دیگر است.

 

سعدی با تیر واحدی طبق معمول دو نشان می زند:

او هم عرفان را از پایه و اساس فلسفی محروم می سازد و هم عارف را با دیوانه یکسان قلمداد می کند.

 

مسئله اوپوزیسیون ضد فئودالی بدین طریق حل می شود.

چه کسی حاضر خواهد شد،

زیر علم دیوانه ای سینه زند؟

چه کسی حاضر خواهد شد،

دیوانه ای را به رهبری برگزیند؟

 

ندارند چشم از خلایق پسند

که آنان پسندیده حق بس اند

معنی تحت اللفظی:

عشاق حق،

بی اعتنا به پسند خلایق اند.

برای اینکه پسندیده حق اند و این برای شان کافی است.

 

سعدی

در این بیت شعر،

 دیالک تیک من و غیرمن

را

نخست به شکل دیالک تیک عارف و خلق و سپس به شکل دیالک تیک عارف و حق بسط و تعمیم می دهد و اولی را به نفع دومی هیچ می شمارد:

 

حق پسند بودن، عارف را از خلق پسند بودن بی نیاز می سازد.

 

سعدی بار دیگر با تیر واحدی چندین نشان متفاوت همزمان می زند:

 

۱

میان عارف و خلق دره ای عمیق حفر می کند.

 

۲

عارف را به خودبینی و خود برتر بینی و نتیجتا به مردمگریزی سوق می دهد.

 

۳

عارف را از تماس نزدیک با توده و درک معضلات آنها محروم می سازد و فاتحه اوپوزیسیون ضد فئودالی را می خواند.

 

۴

ضمنا بهانه کافی برای حمله به خانقاه و صوفی و سالک و عارف و واعظ و شیخ در اختیار جانشینش حافظ می گذارد.

 

۵

علاوه بر این، عرفان همه چیز خدا پندار را و در تحلیل نهایی خدا انکار را عاشق حق جا می زند.

.

اکنون می توان منبع صفات قبیحه را کشف کرد که حافظ در یورش بر خانقاه به خدمت می گیرد:

 

زاهد ظاهرپرست از حال ما آگاه نیست

در حق ما هر چه گوید، جای هیچ اکراه نیست

 

عیب رندان مـکـن ای زاهد پاکیزه سرشـت

کـه گـناه دگران بر تو نـخواهـند نوشـت.   ،

 

راز درون پرده ز رندان مست پرس

کاین حال نیست زاهد عالی مقام را.  

 

برو ای زاهد خودبین که ز چشم من و تو

راز این پرده نهان است و نهان خواهد بود. 

 

ادامه دارد.