جهان بینی محمد زهری در آئینه آن و این (88)

محمد زهری

( ۱۳۰۵ ـ ۱۳۷۳)

تحلیلی از
ربابه نون

محمود کیانوش

و گـاه بـا لاشـه ی عـابری‌ در‌ زیـر آوار‌ می ‌ماند.

·        محمود کیانوش این اندیشه را احتمالا از شعر محمد زهری تحت عنوان «با آخرین زن، در آخرین شب» استخراج کرده است:

محمد زهری

با آخرین زن، در آخرین شب

(تهران - ۱۹ آذر ۱۳۳۳)

نیاز:

به نیما یوشیج افسانه سرا

·        قـریه را شب گـرفته است و تـاریک

·        مـی دود در رگـش خــون خلـــوت

·        ســـایــه در پیش دیــــوار معبــر

·        چیــــده سنــگ سیـــه رنگ ظلمت

·        لاشــــهٔ عـــــابـری با چـــراغش

·        مــــانده در زیــر آوار دیــــــوار

·        کوچه، کـور است و راه گـذر نیست

·        شبــــروان را دگـــر در شب تـار

·        از دل کـــوچـــــه، آواز نفــــرت

·        مــی جهـد از گلو گـــاه گرگــان

·        بـا سکــوت صــدا هـــای دیگــر

·        شب، گـریـزانده سگ های چوپـان

·        بــوم و بــر مـرده در پنجـه ی شـام

·        بس کــه بشکـسته راه نظـــر ها

·        از نفس رفتـــه این قـریه، مانده

·        دیـدبــان شب، انـــدر گـــذر ها

·        قــریه بس رفتــه در راه تــاریک

·        تـا کـه تـن شسته در نهـر شبگیر

·        از نسیـــم سحـــر، رخ دمیــــده

·        از سپیــده، به جــان بسته تصویر

·        لیکـن از پشت کـــوه سحـرگــاه

·        ســر نـزد چهـر مهـری زر انـدود

·        شب گـــذشت و شبی دیگــر آمد

·        روز هـر شب، شبـی تیـره تر بود

·        ســایه بر ســایه افـزوده می شد

·        بـــر مـــداری ز آغــاز و  انجــام

·        مـــی رمیـــد انتظـــــار رخ روز

·        دمبـــدم تیــره مـی شد دل جـام

·        تـــا شب آخــرین، روی ایــن راه

·        قــریه مُـرد و نگـاهش به ره ماند

·        بـــوم بیگـــانـه ای بـر مــزارش

·        نـوحــه ی آرزو مــرده را خـواند.

·        من کـه هستم؟

·        همان قریه هستم

·        کــز بسـی شب گـذشتم، گذشتم

·        در شب عشق من، سایه ها ریخت

·        تیــره شد شــامم و تیــره گشتم

·        در نخستین شبـم دختــری بـــود

·        مست و دیــوانه و سنگ در دست

·        شیشه ی قلـب مـن پیش او مــانـد

·        او به سنگ جفـا، شیشه بشکست

·        در شب دیگــرم، قصـه ای بــود

·        قصــه ای بـا زنـی آشنــا بــود

·        او به همــراه من بــود و لیکـن

·        از دل مــن، دل او جــدا بـــود.

·        ....

·        ....

·        ....

·        ....

·        در شـب آخـــــر، اینــک نشستم

·        در تـــــــلاش دم واپـسیـن  ام (هستم)

·        خنـده بـر روی مـن کرده، تابوت

·        بــرگ مـرگ ام (هستم)، ســـزای زمین ام (در خور زمین هستم، سزاوار تدفین هستم)

·        ای زن آخـــرین، آخـــرین شب

·        بسته ام چشم خود را بر این در

·        بـر فشــان بــال زرّیــن مو را

·        روز روئـــــی (روی روز آسائی)  ز روزن بــرآور

پایان
ویرایش از تارنمای دایرة المعارف روشنگری

·        معلوم نیست که کیانوش به چه ترفندی به نتیجه عجیب و غریب زیر رسیده است:

و گـاه بـا لاشـه ی عـابری‌ در‌ زیـر آوار‌ می ‌ماند.

·        آنهم در بی اعتنائی مطلق به اعتراف صریح خود شاعر:

من کـه هستم؟

همان قریه هستم

·        کیانوش اصلا از خود نمی پرسد که چگونه می توان هم قریه بود و هم  با لاشه عابری چراغ به دست در زیر آوار ماند؟

·        ضمنا معلوم نیست که چرا کسی به این برداشت من در آوردی کیانوش اعتراضی نکرده است.

·        ما در هر صورت این شعر محمد زهری را مورد تأمل قرار می دهیم تا ضمنا کسب یقین قلبی کنیم:

1

 با آخرین زن، در آخرین شب

(تهران - ۱۹ آذر ۱۳۳۳)

·        این شعر حدود یک سال پس از کودتای 28 مرداد سروده شده است .

·        این شعر فوق العاده غنی و غم انگیز است:

·        جز این هم نمی توانست باشد.

·        سخن از آخرین شب و آخرین زن است.

·        عنوان این شعر، آدمی را بی اختیار به یاد ترانه موسوم به «مرا ببوس» می اندازد:

·        در این ترانه نیز هم از «دختر زیبا» و هم از «بوسه برای آخرین بار» سخن در میان است.

·        شاعر این شعر ظاهرا معلوم نیست.

·        خواننده آن اما گلنراقی است:

https://www.youtube.com/watch?v=n4tazWHI6dc

2

قـریه را شب گـرفته است و تـاریک

مـی دود در رگـش خــون خلـــوت

ســـایــه در پیش دیــــوار معبــر

چیــــده سنــگ سیـــه رنگ ظلمت

·        معنی تحت اللفظی:

·        دهکده را شب تاریک فراگرفته است و در رگان دهکده، خون سکوت جاری است.

·        سایه در جلوی دیوار سنگ سیاهرنگ ظلمت چیده است.

·        این توصیف شاعر از دهکده است:

·        دهکده را ظلمت قیرگون تسخیر کرده است و در کوچه پسکوچه های آن، سکوت مطلق حکمفرما ست.

·        ظل الله حکومت ترور و وحشت بر قرار کرده است.

3

لاشــــهٔ عـــــابـری با چـــراغش

مــــانده در زیــر آوار دیــــــوار

کوچه، کـور است و راه گـذر نیست

شبــــروان را دگـــر در شب تـار

·        معنی تحت اللفظی:

·        جنازه رهگذر چراغ به دست، زیر آوار دیوار مانده است.

·        کوچه سلب کوچه وارگی شده و به کوره راه بدل شده است و قابل عبور برای شبروان در شب تار نیست.

4

از دل کـــوچـــــه، آواز نفــــرت

مــی جهـد از گلو گـــاه گرگــان

بـا سکــوت صــدا هـــای دیگــر

شب، گـریـزانده سگ های چوپـان

·        معنی تحت اللفظی:

·        از حنجره گرگ ها در دل کوچه، بانگ نفرت بلند است.

·        برای اینکه غیاب صدا های دیگر، موجب گریز سگ های چوپان شده است.

·        این بند شعر محمد زهری سرشار از استعارات ادبی ـ خلقی ـ سنتی کلاسیک است.

·        برای کشف و توضیح این نکات ارزشمند باید دیالک تیک هایی را پیدا کنیم که شاعر بسط و تعمیم داده است:  

5

از دل کـــوچـــــه، آواز نفــــرت

مــی جهـد از گلو گـــاه گرگــان

·        شاعر ـ قبل از همه ـ دیالک تیک جزء و کل را به شکل دیالک تیک کوچه و قریه بسط و تعمیم می دهد تا توصیف کل (قریه) را از اجزای آن آغاز کند.

6

 از دل کـــوچـــــه، آواز نفــــرت

مــی جهـد از گلو گـــاه گرگــان

·        شاعر ضمنا دیالک تیک خیر و شر (نیکی و بدی) را به شکل دیالک تیک عشق و نفرت بسط و تعمیم می دهد تا از سیطره شر (نفرت) و شکست خیر (عشق) در قریه گزارش دهد.  

7

از دل کـــوچـــــه، آواز نفــــرت

مــی جهـد از گلو گـــاه گرگــان

بـا سکــوت صــدا هـــای دیگــر

شب، گـریـزانده سگ های چوپـان

·        شاعر بعدا دیالک تیک خیر و شر را به شکل دیالک تیک سگان چوپان و گرگان بسط و تعمیم می دهد تا به خیر و شر انتزاعی، تجسم مادی و مشخص ببخشد و برای خواننده قابل تصور و فهم سازد.

8

از دل کـــوچـــــه، آواز نفــــرت

مــی جهـد از گلو گـــاه گرگــان

بـا سکــوت صــدا هـــای دیگــر

شب، گـریـزانده سگ های چوپـان

·        شاعر علاوه بر این، در دیالک تیک سگان چوپان و گرگان،  دیالک تیک خدمت و خیانت را می گنجاند تا جو حاکم پس از کودتای 28 مرداد را نشان خواننده و شنونده شعر دهد.

9

از دل کـــوچـــــه، آواز نفــــرت

مــی جهـد از گلو گـــاه گرگــان

بـا سکــوت صــدا هـــای دیگــر

شب، گـریـزانده سگ های چوپـان

·        قریه تحت تسخیر گرگان خیانت پیشه است و زوزه گرگان، از نفرت به خلق سرشار است.

·        از عوعو و پارس امنیت آور و خوشایند سگان چوپان خبری نیست.

·        خادمین خلق یا تعقیب و بازداشت و زندانی شده اند و یا چه بسا حتی تحت شکنجه جان باخته اند و یا تیرباران شده اند و یا بطور کلکتیو به دریاچه نمک قم و امثالهم پرتاب شده اند و یا به دیار غربت گریخته اند.

·        چرا؟

10

 از دل کـــوچـــــه، آواز نفــــرت

مــی جهـد از گلو گـــاه گرگــان

بـا سکــوت صــدا هـــای دیگــر

شب، گـریـزانده سگ های چوپـان

·        شاعر پاسخ این پرسش را نیز می دهد:

·        «سکوت صداهای دیگر»، سبب غیاب سگان چوپان و یکه تازی بلامنازع گرگان شده است.

·        منظور شاعر از صداهای دیگر، قبل از همه جبهه ملی است که زمام امور را به دست داشته است.

·        از جبهه ملی جز فاطمی کسی صدمه ندیده است.

·        دلیل قتل فاطمی هم خود قابل تأمل است.

·        حزب توده اما لت و پار و تار و مار شده است.

·        در غیاب همین حزب به اصطلاح «خاین»، قریه با کوچه ها و پسکوچه هایش تحت تسخیر بلامنازع گرگان هار است و زوزه نفرت آنها حامل و حاوی نفرت و وحشت است. 

·        رژیم کودتا و خونتا را نمی توان بهتر از این توصیف کرد.

ادامه دارد.