سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (60)

مرد و مرکب

از این اوستا

(1344)

ادامه

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

بشنو اما ز آن دلیر شیرگیر پهنه ی ناورد

گرد گردانگرد

مرد مردانمرد،

که به خود جنبید و گرد از شانه ها افشاند

چشم بردراند و طرف سبلستان جنباند

و به سوی خلوت خاموش غرش کرد، غضبان گفت:

«های

خانه زادان، چاکران خاص،

طرفه خرجین گهربفت سلیحم را فراز آرید»

·        جمله «چشم بردراند و طرف سبلستان جنباند»، به احتمال قوی حاوی ایرادات ویرایشی است.

·        این شعر اخوان از این نوع ایرادات ویرایشی خالی نیست.

·        به همین دلیل،  انرژی زیادی را از ما گرفته و خواهد گرفت.

·        ما مجبوریم که در روند تحلیل و درک شعر، ایرادات نگارشی آن را نیز حتی الامکان بر طرف سازیم.

 

1

و به سوی خلوت خاموش غرش کرد، غضبان گفت:

«های

خانه زادان، چاکران خاص،

طرفه خرجین گهربفت سلیحم را فراز آرید»

·        این کنایه جمله و طنزجمله اخوان حاوی یک دنیا محتوا و معنای اوبژکتیو و سوبژکتیو ست.

·        منظور از معانی اوبژکتیو و سوبژکتیو چیست؟      

2

و به سوی خلوت خاموش غرش کرد، غضبان گفت:

«های

خانه زادان، چاکران خاص،

طرفه خرجین گهربفت سلیحم را فراز آرید»

·        منظور از معانی اوبژکتیو، پرده برداری از چند و چون «جامعه» ای است که گرد گردانگرد در آنجا «همه کاره» است.

·        این جنبه اوبژکتیو در مفهوم «خلوت خاموش» تبیین می یابد.

·        خانه، از هر چیز جامد و جاندار خالی است.

·        خانه، خلوت خاموش است.

·        یعنی اصلا خانه نیست.

·        گور دربازی است که در آن، اسکلتی سخنگوئی هارت و پورت سر داده است.

3

·        گرد گردانگرد هم با سفر به مهمانی های سلاطین و خوانین دیگر جهان به این قضیه پی برده است.

·        او در مصاحبه ها با حسرت و آه و افسوس گفته که ایران کشور فقیری است و دربار شاهنشاهی، جلال و شوکت و شکوه قابل مقایسه با دربار انگلستان و عربستان و اسپانیا و غیره را ندارد.

·        گرد گردانگرد حتما به چاره اندیشی هم خطر کرده است.

·        ولی نه مغز اندیشنده در کاسه سر دارد و نه دورنمای تاریخی در پیش چشم.

·        تنها نسخه احیای جلال و شوکت و شکوه دربار شاهنشاهی، گریز به عهد کوروش و داریوش است.

·        جشن های 2500 ساله اش نیز از این توهم حکایت دارند.

4

و به سوی خلوت خاموش غرش کرد، غضبان گفت:

«های

خانه زادان، چاکران خاص،

طرفه خرجین گهربفت سلیحم را فراز آرید»

·        منظور از معانی سوبژکتیو این بند شعر، کاراکتر خود گرد گردانگرد است:

الف

·        گرد گردانگرد، فاقد واقع بینی لازم برای ارزیابی خود و محیط خویش است.

·        در نگرش معرفتی ـ نظری او رئالیسم جای خود را به ایرئالیسم، واقع بینی گرائی به واقع بینی ستیزی داده است.

ب

·        گرد گردانگرد نه در عالم رئال، بلکه در آسمان خیال و ایدئال شناور است.

·        خانه، خلوت خاموشی است.

·        او اما خیال می کند که خیلی از چاکر و نوکر و کنیز و کلفت در این بیغوله در کار اند.

پ

·        به همین دلیل و با این توهم، فرمان آوردن «خورجین زربافت مزین به در و گوهر» خیالی خود را صادر می کند.

·        اخوان در ادامه شعر از وضع و حال خورجین و محتوای خورجین پرده بر خواهد داشت.

5

گفت راوی:

«خلوت آرام، خامش بود

می نجبنید آب از آب، آن سان که برگ از برگ، هیچ از هیچ

·        معنی تحت اللفظی:

·        راوی گفت:

·        «خانه خالی بود.

·        نه آب از آب می جنبید، نه برگ از برگ و نه هیچ از هیچ.»

·        شعر «مرد و مرکب» اخوان، شعری سرشته به تمسخر و طعنه و طنز است.

·        تار و پود این شعر اخوان به انتقاد اجتماعی سرشته است.

·        آنهم نه انتقاد اجتماعی سطحی، ساده لوحانه و سرسری.

·        بلکه انتقاد اجتماعی دیالک تیکی:

·        اخوان ـ همانطور که ذکرش گذشت ـ خانه و مرد خانه را، یعنی جامعه و «رئیس» جامعه را به تیغ تیز انتقاد می بندد.

6

·        اخوان منتقد مهره ستیز ساده لوحی نیست.

·        اخوان دیالک تیک اوبژکت و سوبژکت را به چالش می کشد.

·        اخوان را باید از نو شناخت.

·        اخوان به قول فروغ تیز بین و ژرف اندیش:

·        «با همه فرق دارد.» 

·        فروغ ضمن تجلیل اخوان، سیاوش کسرائی را به فقدان صداقت در سخن، محکوم می کند.

·        منظور فروغ، به احتمال قوی، فقدان وفاداری رادیکال و بی خلل به رئالیسم است.

·        رئالیسمی که محمد زهری و بمراتب قوی تر از زهری، اخوان نمایندگی می کنند.

7

گفت راوی:

«خلوت آرام، خامش بود

می نجبنید آب از آب، آن سان که برگ از برگ، هیچ از هیچ

·        اخوان با مفهوم «نجنبیدن آب از آب، برگ از برگ، هیچ از هیچ» از رکود اقتصادی، فکری و فرهنگی جامعه، از سطح توسعه ی فوق العاده نازل نیروهای مولده پرده بر می دارد.

·        مفهوم ابداعی ـ ابتکاری «نجنبیدن هیچ از هیچ» در این بند شعر، بیانگر فقر از هر نظر در جامعه است.

·        در این «جامعه» گور واره، چیزی برای جنبیدن وجود ندارد.

·        خلوت آرام این جامعه، خاموش است.

8

·        حالا می توان به دلیل اشاعه حیرت انگیز هارت و پورتیسم در این بیغوله پی برد.

·        جای خالی همه چیز جامد و جاندار در این «جامعه» خالی و خاموش، با هارت و پورت پر می شود.

·        هارت و پورت، آلترناتیوی برای فقر مادی و فکری و فرهنگی است.

   

9

خویشتن برخاست

ثقبه زار ـ ‌آن پاره انبان مزیحش ـ را فراز آورد

پاره انبانی که پنداری

هر چه در آن بوده بود، افتاده بود و باز می افتاد

فخ و فوخ و تق و توقی کرد

در خیالش گفت:

«دیگر مرد.»

·        معنی تحت اللفظی:

·        خودش بلند شد.

·        خورجین پاره ـ پوره ی جر وا جرش را آورد.

·        خورجنین پاره ـ پوره ای که محتوایش بیرون افتاده بود و بیرون می افتاد.

·        فخ و فوخی و تق و توقی کرد و در خیالش گفت:

·        «منجی موعود، منم.»

·        اکنون صحت حدس ما از دیالک تیک اوبژکت و سوبژکت اثبات می شود:

·        گرد گردانگرد در عالم خیال طی طریق می کند.

·        خود را منجی موعود تصور می کند.

 

10

فخ و فوخ و تق و توقی کرد

در خیالش گفت:

«دیگر مرد.»

·        گاهی برای توضیح برخی  مفاهیم (واژه ها، اصطلاحات)  و خلق و خو ها، باید مثالی از اشیاء و افراد زد.

·        مثلا برای توضیح مفهوم درخت، سرو و یا صنوبر را مثال زد.

·        این مثال ها اما فقط برای فهم و تفهیم و تسهیل فهم و تفهیم مسائل اند.

·        نه کمتر و نه بیشتر.

·        مفهوم درخت نتیجه تجرید هزاران درخت مختلف، متفاوت و متنوع است.

·         مفاهیم دیگر نیز از تجرید هزاران شیئ و هزاران فرد تشکیل می شوند.

·        مفهوم گرد گردانگرد هم به همین سان.

11

فخ و فوخ و تق و توقی کرد

در خیالش گفت:

«دیگر مرد.»

·        هر لاشخوری در دیار عرعر و هورا، گرد گردانگردی است و نباید آن را به اعضای دربار پهلوی محدود کرد.

·        در ویرانه ی خلوت و خالی و خاموش، هر نویسنده ای، هر شاعری، هر ماجراجوئی، هر مجاهد و فدائی و ملائی، گرد گردانگردی و مرد مردانمردی است.

الف

فخ و فوخ و تق و توقی کرد

در خیالش گفت:

«دیگر مرد.»

·        شاملو مصاحبه ای با یکی از مجلات کشور، ضمن ابراز نظر راجع به خیلی از چیزها (از جمله کلیدر)، خاطره ای نقل کرده است.

·        این خاطره احمد شاملو هم خواندنی است، هم خندیدنی است و هم برای درک  مفاهیم «گرد گردانگرد» و «مرد مردانمرد» و «فخ و فوخ و تق و توق» ، فوق العاده مفید است:

·        «در گردهمائی شعرا و نویسندگان جهان شرکت کردم.

·        یکی از اشعارم را به زبان فارسی خواندم.

·        دیگر کسی جرئت نکرد که چیزی از خود بخواند.

·        همه  با هم گفتند:

·        پس از شنیدن شعر شاملو، ما شرم از آن داریم که چیزی از خود بخوانیم»

·        (نقل به مضمون) 

ب

فخ و فوخ و تق و توقی کرد

در خیالش گفت:

«دیگر مرد.»

·        مگر شاملو، گرد گردانگرد و مرد مردانمرد مورد نظر اخوان محسوب نمی شود؟

·        مگر شاملو جای خالی همه چیز مادی و فکری و فرهنگی را با «فخ و فوخ و تق و توق» و هارت و پورت پر نمی کند؟

·        مگر شاملو در عالم توهم و خیال طی طریق نمی کند؟

·        مگر شاملو تسمخر هنرمندان جهانی را با تحسین و تملق و تمجید و تجلیل عوضی نمی گیرد؟

پ

فخ و فوخ و تق و توقی کرد

در خیالش گفت:

«دیگر مرد.»

·        در ایالات متحده امریکا دیری است که برای هر واحد قومی در هر کشور و ضمنا در کشور عرعر و هورا، خلیفه ای «انتخاب» کرده اند.

·        این خلفا عمدتا دختر جوان و یا زن اند و از سر تا پا سکسی اند.

·        وقتی این خلفای گل اندام برای سخنرانی وارد سنای امریکا و یا اتحادیه اروپا می شوند، حتی سناتورهای هزار ساله در گورستان های امریکا از گور خود پا می شوند و برای خلفای آتی عیران کف می زنند، هلهله سر می دهند و هورا می کشند.

·        این هنوز چیزی نیست.

·        چیز چیزها این است که این اجامر به زبان فارسی، ترکی، لری، بلوچی و غیره، عرعر می کنند که قضیه شعرخوانی احود شاملو به زبان خیلی خیلی شیرین فارسی را به خاطر خلایق خر خطور می دهد.

·        مگر این اجامر جای خالی همه چیز مادی و فکری و فرهنگی را با «فخ و فوخ و تق و توق» و هارت و پورت پر نمی کنند؟

·        مگر این اجامر در عالم توهم و خیال و ایدئال سیر و سلوک  نمی کنند؟

·        مگر این اجامر تسمخر این و ان را با تحسین و تملق و تمجید و تجلیل عوضی نمی گیرند؟

ادامه دارد.