سیری در جهان بینی دکتر علی شریعتی (2)

سرچشمه:
صفحه فیس بوک
دکتر علی شریعتی

راهی که از لجن تا خدا کشیده شده است "مذهب" نام دارد.
مذهب "هدف" نیست، "راه" است .
تمام بدبختی هائی که در جامعه های مذهبی دیده می شود، به این علت است که مذهب تغییر روح و جهت داده و در نتیجه نقشی که دارد عوض شده است و این بدان علت است که مذهب را هدف کرده اند.
(دکتر علی شریعتی، «اسلام شناسی» صفحه 1)

• دکتر شریعتی در این فراز، قصد توضیح مذهب را دارند.
• ما این فراز ایشان را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم:

حکم اول
راهی که از لجن تا خدا کشیده شده است "مذهب" نام دارد.

• عجب تعریف سوبژکتیف، دلبخواهی و من در آوردی عجیب و غریبی از مذهب!
• مذهب در قاموس دکتر، عبارت از راهی است که از لجن تا خدا کشیده شده است.
• مذهب بدین طریق به پل پیوند میان لجن و خدا بدل می شود.

• این ادعا اما به چه معنی است؟

• اگر لجن در نقطه الف مثلا در لجنزاری باشد، خدا باید قاعدتا در نقطه ب باشد تا مذهب آندو را به هم پیوند دهد.
• بدین طریق خدای باصطلاح لامکان، مکانمند می شود و هر چیز مکانمند ناگزیر مادی است.
• پس خدای کذائی نه چیزی روحی و نامرئی، بلکه چیزی مادی، مرئی، ملموس و محسوس است.

• ما تعریف دایرة المعارفی مذهب (دین) را برای مقایسه رونویسی می کنیم:
• مذهب فرمی از شعور اجتماعی با خصلت جهان بینانه است.
• خودویژگی مذهب، عبارت است از انعکاس مخدوش و وارونه طبیعت و جامعه در ضمیر انسان ها.
• آن سان که منشاء پدیده های طبیعی و اجتماعی در علل و اهداف ماورای طبیعی دانسته می شود.

حکم دوم
مذهب "هدف" نیست، "راه" است .

• دکتر با این ادعا، دیالک تیک مبدأ ـ راه ـ مقصد را به شکل دیالک تیک ایکس ـ مذهب ـ هدف بسط و تعمیم می دهند.

• اگر حکم اول ایشان را به خاطر آوریم، در می یابیم که ایکس، لجن بوده است و هدف، خدا.
• مذهب بدین طریق راهی است که لجن را به خدا پیوند می دهد.

• لجن اما چیست که با توسل به مذهب، یعنی در گذر از راهی به نام مذهب به خدا می رسد؟

• لجن ـ به احتمال قوی ـ انسان است، که روزی روزگاری اشرف موجودات نام داشت و خدای کذائی ملائکه و اجنه را به سجده در برابرش فرمان داده بود.

• چی شده که انسان به مثابه اشرف موجودات به لجن بدل شده است؟

• باید ببینیم.

حکم سوم
تمام بدبختی هائی که در جامعه های مذهبی دیده می شود، به این علت است که مذهب تغییر روح و جهت داده و در نتیجه نقشی که دارد عوض شده است و این بدان علت است که مذهب را هدف کرده اند.

• اکنون فلسفه اجتماعی دکتر مطرح می شود.

1
تمام بدبختی هائی که در جامعه های مذهبی دیده می شود

• دکتر در این حکم، جوامع بشری را به دو دسته تقسیم می کنند:
• جوامع مذهبی
• جوامع غیرمذهبی

• معلوم نیست که جامعه غیرمذهبی به جای مذهب چی دارد؟

• این درک دکتر از تاریخ و جامعه را درک ایدئالیستی تاریخ می نامند:
• درک ایدئالیستی تاریخ، جامعه بشری و پدیده و روندهای اجتماعی را بر اساس روح (شعور، ایده، اندیشه) توضیح می دهد:
• به همین دلیل است که دکتر جوامع بشری را بر اساس بود و نبود مذهب طبقه بندی می کنند.

• مذهب همانطور که در بالا ذکر شد، فرمی از شعور اجتماعی است.
• مذهب شعور اجتماعی وارونه است.
• مذهب یکی از عناصر روبنای ایدئولوژیکی هر جامعه طبقاتی است.
• اگر چنین است، دیگر نمی توان جوامع بشری را بر اساس یکی از عناصر روبنائی طبقه بندی کرد، یعنی بر اساس بود و نبود مذهب.
• بر طبق درک ماتریالیستی تاریخ، جامعه بشری را باید بر اساس مناسبات تولیدی حاکم، یعنی بر اساس فرم مالکیت بر وسایل تولید، یعنی بنا بر زیربنای جامعه، بنا بر ساختار جامعه طبقه بندی کرد.
• و بدین طریق میان جامعه اشتراکی اولیه، برده داری، فئودالی و سرمایه داری تفاوت قائل شد.
• و گرنه در همه این جوامع مذهب کم و بیش شعور اجتماعی جامعه را تشکیل می دهد.
• ولی بگذریم.

2
تمام بدبختی هائی که در جامعه های مذهبی دیده می شود، به این علت است که مذهب تغییر روح و جهت داده

• علت بدبختی ها در جوامع به اصطلاح مذهبی بنظر دکتر این است که مذهب تغییر روح و تغییر جهت داده است.

• این تغییر اما مشخصا به چه معنی است؟

الف

• منظور از تغییر روح مذهب چیست؟

• شاید منظور دکتر از واژه «روح»، ماهیت باشد.
• بنظر ایشان علت بدبختی ها تغییر ماهیت دادن مذهب باشد.

ب

• منظور از تغییر جهت مذهب چیست؟

• مذهب در حکم اول، راه بود.
• پل پیوند میان لجن (انسان) و خدا بود.

• راه و یا پل همیشه حلقه واسط میان مبدأ و مقصد است.
• راه و یا پل فی نفسه دو طرفه است:
• همانطور که مذهب به مثابه راه و پل، لجن را با خدا پیوند می دهد، قاعدتا خدا را هم با لجن پیوند می دهد.
• باید ببینیم منظور دکتر از تغییر جهت مذهب چیست.

3
تمام بدبختی هائی که در جامعه های مذهبی دیده می شود، به این علت است که مذهب تغییر روح و جهت داده و در نتیجه نقشی که دارد عوض شده است

• تغییر روح و جهت مذهب به تغییر نقش مذهب منجر شده است.

• نقش مذهب چی بود؟

• نقش مذهب ـ به مثابه راه ـ عبارت بود از پیوند لجن با خدا.
• با تغیر روح و جهت مذهب، نقش آن عوض شده است.

• این اما مشخصا به چه معنی است؟

• نقش راه چگونه می تواند عوض شود؟

• باید ببینیم.

4
تمام بدبختی هائی که در جامعه های مذهبی دیده می شود، به این علت است که مذهب تغییر روح و جهت داده و در نتیجه نقشی که دارد عوض شده است و این بدان علت است که مذهب را هدف کرده اند.

• مادر همه دردها ی جوامع مذهبی اکنون بوسیله دکتری کشف و اعلام می شود:
• مذهب که راه بود، مذهب که پل پیوند لجن با خدا بود، به هدف بدل شده است و درد همین است.

• این اما به چه معنی است؟

• این بدان معنی است که دیالک تیک لجن ـ مذهب ـ خدا (دیالک تیک انسان ـ راه ـ هدف) تخریب شده و به شکل دیالک تیک لجن و مذهب در آمده است.

• انسان مانده با مذهب، به مثابه راهی که هدف نیز است.
• به این می گویند ادعای من در آوردی.

• چرا؟

• چون دیالک تیک مبدأ ـ راه ـ مقصد بی آلترناتیو و بی بدیل است.
• راه هرگز نمی تواند به درجه هدف ارتقا یابد.
• راه هرگز نمی تواند هدف هم باشد.

• آنچه که دکتر تئوریزه می کنند، می تواند بظاهر واقعیت داشته باشد.
• ولی فقط بظاهر.
• و گرنه هر راهی پل پیوند میان مبدأ و مقصد است.

• اگر شیادی با تجلیل افراطی از راه، هدف را پرده پوشی می کند، این هرگز به معنی فقدان هدف نیست.

• هدف در این جور موارد فقط ماستمالی می شود تا بر زبان آورده نشود، تا تصریح نشود.

• با مطلق کردن مذهب، به زبان دکتر می توان خدا را ماستمالی کرد و ابلیس را به جای آن نشاند، ابلیسی که نامش بر زبان رانده نمی شود، ولی هدف است.

• راه نجات قاعدتا بنظر دکتر تبدیل مذهب به راه و بر قراری مجدد پیوند بر باد رفته میان لجن و خدا ست.

• عوامفریبی هزار فرم دارد.
• اینهم یکی از آن فرم ها ست، البته در زر ورق خرده بورژوائی تر و تمیزی، در زر ورق فریبا و زیبائی.

• واقعیت این است که مذهب فرمی از شعور اجتماعی است.
• مذهب شعور اجتماعی وارونه است.

• در جهان بینی مذهبی همه دیالک تیک ها پا در هوا هستند.
• مذهب ـ به مثابه شعور وارونه ـ قادر به ارائه راه حل به مسائل و معضلات بشری و اجتماعی نیست.
• مذهب راه نیست.
• مذهب روزی روزگاری بسان هر فرمی از شعور اجتماعی، چراغ راه بوده است.

چراغ مذهب اکنون دیگر به درد بنی بشر نمی خورد
و بهتر است که هر چه زودتر با شعور علمی جایگزین شود!

پایان