سیری در گلستان سعدی (106)

 سعدی شیرازی 

 ( ۵۶۸ - ۶۷۱ هجری شمسی)

حکایت نهم

(گلستان با ب اول، ص 29) 

تحلیلی از شین میم شین

آنگه مرا گفت:

«از آنجا که همت درویشان است و صدق معاملت ایشان، خاطری همراه من کنند که از دشمنی صعب، اندیشناکم.»

گفتمش:

«بر رعیت ضعیف، رحمت آور، تا از دشمن قوی زحمت نبینی.

·         سعدی در این حکم، دیالک تیک فراز و فرود را به شکل دیالک تیک طبقه حاکمه و رعایا بسط و تعمیم می دهد و به نقش تعیین کننده فرود (رعایا) اشاره می کند.

·        سعدی به تضاد آشتی ناپذیر اشرافیت بنده دار و فئودال با رعایا و بندگان و به خصومت آشکار ملوک و رعایا واقف است.

·        سعدی اما راهی برای حل این تضاد و برابرنهادی برای نظام فئودالی نمی شناسد.

·        از این رو خواهان سبکتر کردن حتی المقدور بار استثمار و ستم بردوش رعایا و حفظ نظام فئودالی از گزند انفجار درونی است.

·        نیروی اجتماعی ئی که می تواند نظام فئودالی را از درون متلاشی سازد، بنظر سعدی طبقه «ضعیف رعایا»  ست.

·        سعدی بارها و بارها هشدار می دهد که این طبقه ضعیف رعایا را به سه دلیل زیر نباید دست کم گرفت:

1

دلیل اول

·        رعیت می تواند بطور منفعل ملک اربابی را ترک کند و با این کار تولید ثروت اجتماعی را مختل سازد:

الف

« چون رعیت کم شد، ارتفاع ولایات نقصان پذیرفت

و خزانه تهی ماند، دشمنان زور آوردند.»

(گلستان با ب اول، ص 25.)

ب

وفا در که جوید، چو پیمان گسیخت؟

خراج از که خواهد، چو دهقان گریخت؟

(دکتر حسین رزمجو: بوستان سعدی، ص 31.)  

2

دلیل دوم

·        رعیت ناراضی می تواند به سپاه مخالفان ملک بپیوندد، رژیم او را براندازد و ملک عادلتری به جای او بنشاند:

الف

« بسی بر نیامد که بنی عم سلطان، به منازعت خاستند

و به مقاومت لشکر آراستند و ملک پدر خواستند.

قومی که از دست تطاول سلطان به جان آمده بودند و پریشان شده،

 بر ایشان گرد آمدند، تا ملک از تصرف این بدر رفت

و بر ایشان قرار گرفت.»

(گلستان با ب اول، ص 25.)

ب

عدو را به کوچک نباید شمرد

که کوه کلان دیدم از سنگ خرد

نبینی که چون با هم آیند مور

ز شیران جنگی بر آرند شور؟

نه موری که موئی کزان کمتر است

چو پر شد، ز زنجیر محکمتر است.

(دکتر حسین رزمجو: بوستان سعدی، ص 27.)

3

دلیل سوم

·        فرزندان رعایا سربازان سپاه ملک را تشکیل می دهند که در صورت نارضایتی می توانند از مبارزه بخاطر منافع ملک خودداری کنند:

« با رعیت صلح کن وز جنگ خصم، ایمن نشین

زانکه شاهنشاه عادل را رعیت لشکر است.»

(گلستان با ب اول، ص 25.)  

·        این راه حل رئالیستی سعدی است، در جامعه ای که هنوز نیروهای مولده آنقدر توسعه نیافته که بتوان نظام فئودالی را بوسیله سیستم سرمایه داری جایگزین کرد.

·        این رهنمود اندیشیده و کنسرواتیو (محافظه کارانه) سعدی به معانی زیر است:

الف

·        حفظ سیستم موجود و حراست از آن تا وضع وخیمتر نگردد.

ب

·        حفظ سیستم حاکم از گزند انفجار درونی و تلاشی جامعه به دلیل فقدان آلترناتیو بهتر.

ت

·        گشودن دورنمای جدید برای توسعه همه جانبه نیروهای مولده.

ادامه دارد.