سیری در شعر «خاطرات» از فروغ فرخزاد (3) (بخش آخر)

فروغ فرخزاد

(1313 ـ 1345)

 (1934 ـ 1966)

اسیر

1331 (1952)

تحلیلی از شین میم شین

 

2

باز من ماندم و یک مشت هوس

باز من ماندم و یک مشت امید

یاد آن پرتو سوزنده عشق

که ز چشمت به دل من تابید

  

·        شعر فروغ آئینه تمام نمای جامعه طبقاتی قرون وسطائی است.

·        هنرمند اصیل ـ اغلب بطور ناخودآگاه ـ جامعه را در آئینه زلال ضمیر خویش منعکس می کند.

·        جامعه ای که در آن اقلیتی معدود غرق لذت است و اکثریتی عظیم با ساده ترین نیازهای غریزی خویش تنها مانده است و به بازسازی ذهنی لذتی گذرا دل خوش می کند و ـ به یاوه ـ آن را امید می نامد.

·        امیدی که امیدواره ای سست و بی بنیاد است.

3

باز در خلوت من دست خیال

صورت شاد تو را نقش نمود

بر لبانت هوس مستی ریخت

در نگاهت عطش طوفان بود

·        در این دو بیت، روز و روزگار توده ها نقش می بندد.

·        توده های مولد و زحمتکش اگر نان به سفره ندارند، فانتزی لایزالی دارند.

·        اگر یار واقعی ـ عینی در دسترس نیست، چه باک!

·        دست توانای تخیل، صورت او را نقش خواهد زد و حتی گرد جادوئی شادی بر آن خواهد افشاند و بر لبان یار خیالی هوس مستی خواهد ریخت و در نگاهش طوفان بپا خواهد کرد.

·        برای توده های مولد و زحمتکش نیز همه چیز امکان پذیر است، اما فقط در عالم تخیل، به شرط یافتن کنجی دنج برای تخیل بی لگام و بی پروا.

4

یاد آن شب که تو را دیدم و گفت

دل من با دلت افسانه عشق

چشم من دید در آن چشم سیاه

نگهی تشنه و دیوانه عشق

·        مرور ذهنی لحظه های واقعی لذت، برای تداوم بخشیدن خیالی بدانها، با تحریف قضایا، با عشق نامیدن هوس، با انباشتن نگاه حریف از عطش کاذب عشق.

·        فروغ هنوز قادر به مرزبندی میان عشق و هوس نباید باشد.

·        با بلوغ شعور فروغ، فرم شعر او منفجر خواهد شد.

·        محتوای معنوی نوین را فرم نوینی لازم خواهد آمد.

5

یاد آن بوسه که هنگام وداع

بر لبم شعله حسرت افروخت

یاد آن خنده بیرنگ و خموش

که سراپای وجودم را سوخت

·        اگر واقعیت در این دو بیت، انعکاس راستین یافته باشد، می توان به غول آسائی نیاز عاطفی ـ غریزی انسانی هفده ساله پی برد.

·        نیازی که از دره عمیق تنهائی میان فرد و همبود حکایت می کند.

·        چنین جامعه ای فقط به درد تخریب و نوسازی می خورد و لاغیر.

6

 رفتی و در دل من ماند به جای

عشقی آلوده به نومیدی و درد

نگهی گمشده در پرده اشک

حسرتی یخ زده در خنده سرد

·        دوباره در این دوبیت، سر و کله مقوله سرسخت «حسرت» پیدا می شود و نیازهای عاطفی ژرف غول هفده ساله را منعکس می کند.

·        جامعه طبقاتی فقط عرصه محرومیت های مادی نیست.

·        در این جامعه محرومیت مادی و معنوی دست در دست یکدیگر می روند.

·        کسانی که برای حفظ و بقای جامعه طبقاتی، رفاه نسبی مادی را به رخ خلق می کشند، باید دوبار بیندیشند.

·        عطش معنوی ـ عاطفی ـ روحی انسان ها را جامعه طبقاتی هرگز نمی تواند فرو نشاند.

7

آه اگر باز به سویم آیی

دیگر از کف ندهم آسانت

ترسم این شعله سوزنده عشق

آخر آتش فکند بر جانت

·        این دوبیت فروغ بیانگر خلأ معنوی ـ عاطفی ـ روحی عظیم شاعر است.

·        شاعر خردسال از تنهائی لبریز است و نجات از تنهائی را در غیر می جوید و درد همین جا ست.

·        بیگانه ناجی خود تنهاتر از فروغ است.

·        ناجی بیگانه ـ چه بسا و بی تردید ـ از قوه تخیل بیکرانه فروغ محروم است.

·        بیگانه ناجی ترحم انگیزتر از دخترک چشم به راه نجات است و فروغ هنوز به این حقیقت امر واقف نیست.

پایان