سیری در شعری از اسماعیل خوئی (1)

اسماعیل خویی (۱۳۱۷)
شاعر معاصر ایرانی
مؤلف آثار بیشمار
برنده جایزۀ روکرت در کوبُرگ را درسال ۲۰۱۰

نامِ عام آمدمان « روشنفکر!»
(هفتم مرداد ۱٣۹۱)
بیدرکجای لندن

آفتابِ لبِ بام ایم همه:
نیک نزدیک به شام ایم همه.

کوره ی تجربه مان سوخته است:
لیک، با این همه، خام ایم همه.

در عمل دشمنِ خویش و به شعار
دشمنِ کلِ نظام ایم همه.

بیم داریم ز خونین شدن اش:
گر چه خواهانِ قیام ایم همه!

نامِ عام آمدمان "روشنفکر":
یعنی" آزاده " به نام ایم همه.

لیکن آزاده نیابی در ما:
بنده ی نام و مقام ایم همه.

بی چراغِ خردی روشنگر،
رهنوردانِ ظلام ایم همه.

فرصتی نیست که کاری بکنیم:
گرمِ گفتارِ مدام ایم همه.

هرچه گوییم، به معنا، هیچ است:
گرچه استادِ کلام ایم همه.

به عمل پیروِ مردم، هرچند
پیشروشان به مرام ایم همه.

به دغل کاری و در خدعه گری،
از مریدانِ امام ایم همه.

هم پُر آزار و هم آزار پذیر:
نیم دد، نیمی دام ایم همه.

دام چین مان بَرَد آسان از راه:
ز آن که پروده ی دام ایم همه.

تیز و رخشنده چو شمشیر نه ایم:
تار و خالی چو نیام ایم همه.

پُر ز گفتار و تهی از کردار:
عینِ "آیاتِ عظام" ایم همه!

نسبتی نیست به خاصان ما را:
نوعِ خاصی ز عوام ایم همه.

زاده ی جامعه ای بس بیمار:
همچو طاعون و جُزام ایم همه.

ناگزیر است ز ما نفرتِ عام:
که، چو جهل، آفتِ عام ایم همه.

نسلِ نو شاد اگر از ما برهد:
کآفتابِ لبِ بام ایم همه.
سرچشمه:
اخبار روز
http://www.akhbar-rooz.com
تحلیل واره ای از شین میم شین

• این اولین شعری است که ما از آقای اسماعیل خوئی می خوانیم.
• شعری است انتقادی و ضمنا دلنشین.
• در این شعر، قشر روشنفکر ایران مورد نقد قرار می گیرد.

• آقای خوئی ضمن نقد قشر روشنفکر ایران، از جهان بینی خویش نیز پرده برمی دارند.
• ما این شعر را جزء به جزء مورد بررسی قرار می دهیم:

عنوان شعر
نامِ عام آمدمان « روشنفکر!»

• شاعر در این عنوان شعر روشنفکر را به مثابه مقوله عام تلقی می کند.
• این بدان معنی است که تک تک روشنفکران، مورد عمل منطقی تجرید (انتزاع) قرار می گیرند و نهایتا مفهوم انتزاعی و عام «روشنفکر» تشکیل می گردد که شنونده با شنیدنش به یاد تک تک روشنفکران (معلمین، محصلین، طلاب، پزشکان، مهندسین، قضات، وکلای حقوقی، شعرا، نویسندگان، فلاسفه و غیره) می افتد.
• ما در هر صورت با دیالک تیک عام (خاص) و منفرد سر و کار داریم.
• مقولات خاص و عام در فلسفه شرق از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته اند.
• در آثار سعدی و دیگران نیز می توان به وفور به این مقولات برخورد.

• البته شاعر در این عنوان شعر، طنز تلخی را نیز می گنجانند:
• شاید به همین خاطر است که واژه روشنفکر در گیومه قرار می گیرد:
• نام عام ما به اصطلاح «روشنفکر» است.
• وگرنه از فکر روشن خبری نیست.
• خواهیم دید.

بیت اول
آفتابِ لبِ بام ایم همه:
نیک نزدیک به شام ایم همه

• برای درک محتوای معنوی این بیت، بهتر است، ببینیم که شاعر کدام دیالک تیک را بسط و تعمیم می دهند:

1
آفتابِ لبِ بام ایم همه:
نیک نزدیک به شام ایم همه.

• شاعر دیالک تیک نور و ظلمت را به شکل دیالک تیک آفتاب لب بام و شام بسط و تعمیم می دهند، تا از چند و چون روشنفکران پرده بردارند:
• روشنفکران بظاهر آفتاب لب بام اند و نسبتا روشنگر، ولی در واقع، به شام می مانند و بی خبر از نور دانش و معرفت اند.

2
آفتابِ لبِ بام ایم همه:
نیک نزدیک به شام ایم همه

• اگر نور را سمبل انقلاب و ظلمت را سمبل ارتجاع، تلقی کنیم، می توان گفت که شاعر دیالک تیک پیشرفتگرائی و پسرفتگرائی را به شکل دیالک تیک آفتاب لب بام و شام بسط و تعمیم می دهند تا نشان دهند که انقلابیگری روشنفکران کشور سطحی و نزدیک به ارتجاعیگری است.

بیت دوم
کوره ی تجربه مان سوخته است:
لیک، با این همه، خام ایم همه

• شاعر در این بیت، دیالک تیک کاردانی و نادانی را به شکل دیالک تیک سوخته و خام بسط و تعمیم می دهند:
• بزعم شاعر، روشنفکران ایران، علیرغم سوختگی در کوره تجارب، همچنان و هنوز خام اند.
• یعنی از تجارب هیچ نیاموخته اند.

• همه این ایرادات و انتقادات شاعر قابل بحث و بررسی اند.
• به عنوان مثال، پیش شرط درس آموزی از تجارب مختلف در طول عمر، تسلط به ساز و برگ شناخت عقلی و بویژه شناخت نظری است.
• از شناخت حسی، فقط در دیالک تیک حسی و عقلی می توان چیزی آموخت و از شناخت تجربی، فقط در دیالک تیک شناخت تجربی ـ نظری (امپیریکی ـ تئوریکی)

• و گرنه تجربه صرف در بهترین حالت به درس آموزی از موارد منفرد خلاصه خواهد شد:
• کودکی که دستش در تماس با کتری آب می سوزد، در بهترین حالت فقط در این مورد درس خواهد اموخت.
• بعد می تواند دستش را مثلا با شوفاژ بسوزاند.

• پیش شرط درس آموزی از تجارب، توان فکری و معرفتی گذار از منفرد (خاص) به عام است و این خود هنر بزرگی است.
• در هر صورت، می توان گفت که شاعر در این بیت، دیالک تیک تجربی ـ نظری را به شکل دیالک تیک سوختگی در کوره تجربه و خامی بسط و تعمیم می دهند و از بی لیاقتی آموزشی ـ نظری روشنفکران کشور پرده برمی دارند.

• اصولا نمی توان به شاعر حق نداد:
• روشنفکران صرفنظر از تعلقات طبقاتی مختلف شان، ناتوان از تفکر مفهومی اند.

• اگرچه غول هائی از قبیل سعدی در این مرز و بوم زیسته اند و گنجینه آموزشی ـ نظری عظیمی به میراث گذاشته اند.

بیت سوم
در عمل دشمنِ خویش و به شعار
دشمنِ کلِ نظام ایم همه

• شاعر در این بیت، دیالک تیک پراتیک و تئوری را به شکل دیالک تیک عمل و شعار بسط و تعمیم می دهند:
• روشنفکران در حرف مخالف نظام حاکم اند و در عمل دشمن همسانان خویش.
• شاعر در این بیت، از خودستیزی قشر روشنفکر پرده برمی دارند.
• خودستیزی و بیگانه ستائی شاید یکی از بدترین میراث های نظام دیرپای فئودالی ـ ملوک الطوایفی است.
• علاوه بر این، علت معرفتی ـ نظری جدی نیز دارد که شاعر در بیت قبلی به نقد می کشند.
• اگر کسی از کوره سوزان تجربه بگذرد و کماکان خام بماند، قاعدتا باید به همین روز بیافتد:
• ناتوان از گذار از شناخت حسی به شناخت عقلی و از شناخت تجربی به شناخت نظری باشد.

• این درد کمی نیست که شاعر بر زبان می رانند.

• روشنفکران ایرانی روی هم رفته فلسفه فقیر اند.
• این فقر ظاهرا همه گیر است و چپ و راست و بالا و پائین نمی شناسد.

بیت چهارم
بیم داریم ز خونین شدن اش:
گر چه خواهانِ قیام ایم همه!

• شاعر در این بیت ـ در پیوند معنوی با بیت پیشین ـ دیالک تیک فرم و محتوا را به شکل دیالک تیک مسالمت و قیام بسط و تعمیم می دهند:
• روشنفکران ایرانی ـ بزعم شاعر ـ خواهان قیام بر ضد نظام حاکم اند، ولی فرم مسالمت آمیز مبارزه را مطلق می کنند و پوزه بند بر پوزه محتوا می نهند.
• چون، در دیالک تیک فرم و محتوا، نقش فرم را محتوا تعیین می کند و باید تعیین کند.
• اگر محتوای مبارزه براندازی نظام حاکم باشد، اگر هدف درهم شکستن ماشین دولتی باشد، چاره ای جز توسل به قهر مادی نخواهد بود.

• نمی توان به شاعر حق نداد، ولی ضمنا نمی توان به شاعر خرده نگرفت:
• چون مطلق کنندگان فرم مسلمت آمیز «مبارزه»، عملا قصد حفظ نظام حاکم را دارند و نه سودای براندازی آن را.
• هدف روشنفکران مورد نظر شاعر، در بهترین حالت، نه حل تضادهای طبقاتی، بلکه تعدیل آنها و سرپوش نهادن بر آنها ست.
• این در ذات هر نوعی از رفرمیسم است.
• تن در دادن به تغییرات سطحی و پرهیز از تغییرات بنیادی و ریشه ای.

مراجعه کنید به رفرمیسم در تارنمای دایرة المعارف روشنگری
http://hadgarie.blogspot.de/2012/08/blog-post.html?spref=fb
ادامه دارد