سیری در جهان بینی شیخ بهائی (8)

بهاء الدین محمد بن حسین عاملی

معروف به

 شیخ بهایی 

( ۹۲۵ ـ ۱۰۰۰ هجری شمسی)   

ویرایش و تحلیلی از

شین میم شین

با سپاس بیکران از 

شیوا زهری

که ما را با شیخ اصفهان آشنا کرد.

  

بلکه ذاتش هم لطیف و هم نکو ست

دیگران را نیز نیکویی به او ست

·        معنی تحت اللفظی:

·        ذات عقل هم بسان ظاهرش، نیکو ست و ضمنا منبع نیکویی این و آن است.

·        کسی که با توسل به  مفاهیم انتزاعی استدلال کند، مثل کسی است که دهن باز کند و چیزی نگوید.

·        پیش شرط کشف منظور شیخ اصفهان ـ قبل از همه ـ کشف منظور او از واژه نیکویی است.

1

بلکه ذاتش هم لطیف و هم نکو ست

دیگران را نیز نیکویی به او ست

·        نیکوئی واحد معتبر برای همه اعضای همه طبقات اجتماعی وجود ندارد.

·        آنچه برای ارباب فئودالی نیکو ست، می تواند برای ارباب  بورژوائی ضد آن باشد.

·        عقل همیشه وجود داشته است.

·        ولی هر کس از آن منظور خاص خود را داشته است.

·        هم از دیرباز فقها و آخوندها خود را نماینده عقل جا می زنند و هم علمای طبقات اجتماعی مختلف.

·        عقل فقها و روحانیت اما تابع شرع و دگم های مذهبی است که   هر دو با عقل مغایر اند.

2

پس اگر گویی:

«چرا نیکو ست، عقل؟»

خواهمت گفتن:

«نکو ز آن رو ست، عقل.»

·        معنی تحت اللفظی:

·        بنابرین، اگر بپرسی:

·        «چرا عقل نیکو ست؟»

·        خواهم گفت به این دلیل که ظاهر و ذاتش نیکو ست.

·        استدلال بدی نیست.

·        ولی به درد کسی نمی خورد.

·        چون شیخ اصفهان ادعایی را با تکیه بر ادعایی دیگر اثبات می کند و نه با تکیه بر تجربه و عمل و آزمون و آزمایش.

·        آنچه ستایش انگیز است، راسیونالیسم (خردگرایی) قطعی و بی چون و چرای شیخ اصفهان است.

3

جان و عقل آمد، بعینه، جان نور

که بود از عین ذات او، ظهور

·        معنی تحت اللفظی:

·        رابطه جان و عقل آشکارا شبیه جان نور است.

·        جان نوری که از عین ذات نور نمودار می گردد.

·        برای درک بهتر منظور شیخ اصفهان، به ابیات قبلی این شعر باید نظری انداخت:

چیست دانی عقل در نزد حکیم؟

مقتبس نوری ز مشکوة قدیم

مشکات

طاقی فراخ که درآن چراغ نهند و قندیل گذارند.

از برای نفس تا سازد عیان

از معانی، آنچه می ‌تابد بر آن

·        ظاهرا منظور شیخ این است که عقل نوری است که از مشکات قدیم بر آیینه جان می تابد.

·        شیخ به همین دلیل، به این نتیجه می رسد که جان و عقل، عینا همان جان نور است که از ذات نور برمی خیزد:

جان و عقل آمد، بعینه، جان نور

که بود از عین ذات او، ظهور

4

او بذاته، ظاهر آمد، نی به ذات

فهم کن، تا وارهی از مشکلات

·        معنی تحت اللفظی:

·        منشاء عقل ذاتا، ظاهر محض است و نه ذات.

·        اگر این را درک کنی، از مشکلات نجات می یابی.

·        چون شیخ نمی داند که نور یکی از فرم های متنوع حرکت ماده است، به عبارت دیگر، چون نمی داند که نور ـ مثل گرما، حرکت مکانیکی، حرکت بیولوژیکی، حرکت فیزیکی، حرکت جامعه و غیره ـ ذات مادی دارد، آن را ظاهر محض تصور می کند.

·        بعد عقل را نیز شبیه نور قلمداد می کند که ظاهر و ذاتش یکی است.

5

نیر اعظم دو باشد:

« شمس و عقل»

جسم و جان باشند عقل و شرع و نقل

·        معنی تحت اللفظی:

·        شمس و عقل (خورشید و خرد) دو منبع بزرگ نور اند.

·        رابطه عقل با شرع و نقل به رابطه جسم و جان شباهت دارد.

·        شیخ اصفهان در این بیت، مشکات قدیم را به شمس تشبیه می کند.

·        به همان سان که خورشید منبع نور برای جهان مادی (اجسام) است، مشکات قدیم هم منبع خرد نور آسا بر آیینه جان آدمیان است.

·        شیخ اصفهان به احتمال قوی، تحت تأثیر شیخ شبستر بوده است:

به نام آن که جان را فکرت آموخت

چراغ دل به نور جان برافروخت.

·        معنی تحت اللفظی:

·        به نام آن که به جان فوت و فن اندیشیدن آموخت و چراغ دل را به نور جان (اندیشه، خرد، تفکر)  روشن کرد.

·        منظور شیخ شبستر از نور جان هم ـ در تحلیل نهائی ـ اندیشه و عقل است.

6

·        مشکات قدیم شیخ اصفهان همان خدای شیخ شبستر است.

·        عجیب است که دانشمند طراز اول جامعه برای توضیح عقل به  مفهوم ایراسیونالیستی مشکات قدیم پناه می برد.

·        حالا می توان به ارج و ارزش بی نظیر پراتیک (تجربه، کار، آزمون، آزمایش، عمل) که یکی از کشفیات بسیار مهم مارکس است، پی برد.

·        پراتیک هم زادگاه اندیشه است و هم محک تعیین صحت و سقم اندیشه.

·        مراجعه کنید به  پراتیک در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

7

·        اگر شیخ خود تأمل می کرد، بی شک می توانست که به نقش کار در تشکیل تفکر پی ببرد.

·        چون به محض اینکه کسی به انجام کاری شروع می کند، سیلی از سیگنال های حسی توسط حواس (ارگان های حسی)  به کارگاه مغزش ارسال می شوند که بلافاصله مورد حلاجی قرار می گیرند و اندیشیدن آغاز می شود.

·        امتحانش دشوار نیست.

ادامه دارد.