سیری در جهان بینی شیخ بهائی (9)

بهاء الدین محمد بن حسین عاملی

معروف به

 شیخ بهایی 

( ۹۲۵ ـ ۱۰۰۰ هجری شمسی)   

ویرایش و تحلیلی از

شین میم شین

با سپاس بیکران از

شیوا زهری

که ما را با شیخ اصفهان آشنا کرد.

نور عقلانی، فزون از شمس دان

ز آنکه این تابد به جسم و آن به جان

·        معنی تحت اللفظی:

·        نور خرد برتر از نور خورشید است.

·        چون نور خورشید بر جسم می تابد و نور خرد بر جان.

·        شیخ این مرزبندی را پس از اعلام دو نیر اعظم به عمل می آورد:   

نیر اعظم دو باشد:

« شمس و عقل»

جسم و جان باشند عقل و شرع و نقل

·        می توان گفت که شیخ اصفهان، دیالک تیک ماده و روح را به شکل دیالک تیک خورشید و خرد بسط و تعمیم می دهد و وارونه می سازد.

·        یعنی نقش تعیین کننده را از آن روح (خرد) می داند.

1

·        شیخ بدین طریق وارد اردوی ایدئالیسم عینی می شود.

·        اگرچه از دانشمند بزرگی چون شیخ اصفهان نباید این انتظار را داشت، ولی این گرایش، پدیده تازه ای نبوده و نیست.

·        بسیاری از دانشمندان علوم طبیعی (علم الاشیاء) در آزمایشگاه ماتریالیست بوده اند و در خانه و خرگاه و خیابان، ایدئالیست.

 

2

نور عقلانی، فزون از شمس دان

ز آنکه این تابد به جسم و آن به جان

·        شاید یکی از دلایل این خطای جهان بینانه برخی از دانشمندان علوم طبیعی، تقدم نمودین اندیشه بر عمل (تئوری بر پراتیک) باشد.

·        بدون نور خورشید، در کره زمین نمی توانست اثری از حیات پدید آید.

·        بدون نور حیاتی خورشید نه آبی در کره زمین پدید می آمد، نه نباتی، نه جانوری، نه جنگلی، نه انسانی، نه جامعه ای و نه تمدن و فرهنگی و سرانجام نه عقلی.

3

نور عقلانی کند تنویر دل

نور شمسانی کند تنویر گل

·        معنی تحت اللفظی:

·        نور خرد دل را روشن می سازد، ولی نور خورشید، خاک و گل را.

·        این دلیل دیگر شیخ اصفهان بر وارونه سازی دیالک تیک ماده و روح (خورشید و خرد) است:

·        خورشید جهان مادی را روشن می سازد و خرد جهان روحی را.

·        به این دلیل، خرد برتر از خورشید است.

·        ایدئالیسم هم همین است:

·        تقدم روح بر ماده.

·        تقدم شعور بر وجود.

·        تقدم شعور اجتماعی بر وجود اجتماعی.

4

·        چون شیخ خشت اول را کج نهاده، طبیعی است که دیوارش تا ثریا کج رود.

·        وقتی کسی به مسئله اساسی فلسفه (تقدم ماده بر روح و یا برعکس؟) راه حل نادرست (وارونه) عرضه کند، به همین روز می افتد:

·        شیخ اصلا نمی اندیشد که بدون نور خورشید تشکیل و تکامل انسان محال می گردد و بدون انسان، تشکیل خرد در حد خیالی باقی می ماند.

5

·        دلیل درجا زدن شیخ در منجلاب اشتباهات فکری این است که او نه به خرد مشخص، بلکه به خرد مجرد (انتزاعی) باور دارد که از مشکات قدیم می تابد.

·        چون در قاموس او قدمت مشکات قدیم، بمراتب بیشتر از قدمت خورشید است، بنا بر این خیال باطل، نتیجه می گیرد که خرد برتر از خورشید است.

6

شمس بر ظاهر، همین تابان بود

لیک باطن، از خرد ریان بود

ریان

ضد عطشان

تر و تازه و شاداب

·        معنی تحت اللفظی:

·        خورشید بر ظاهر چیزها می تابد، خرد اما باطن آدمیان را سیراب و شاداب می سازد.

·        شیخ در این بیت برای اثبات همان اندیشه بیت قبلی به استدلال دیالک تیکی توسل می جوید:

·        او دیالک تیک پدیده و ماهیت را به شکل دیالک تیک ظاهر و باطن بسط و تعمیم می دهد تا به تحقیر تشعشع خورشید و به تجلیل از تشعشع خرد بپردازد.

·        چون در دیالک تیک پدیده و ماهیت (ظاهر و باطن) نقش تعیین کننده از آن ماهیت (باطن) است.

·        ایراد کرد و کار شیخ اما این است که باطن مورد نظر او، نه ماهیت آدم ها، بلکه جهان درونی و روحی آنها ست.

·        ظاهر آدم ها هم نه فرم نمودین آنها، بلکه ماهیت مادی آنها ست.

·        این بدان معنی است که شیخ مقولات پدیده و ماهیت را تحریف می کند و با محتوای وارونه پر می سازد.

·        آن سان که ماهیت و ذات به معنی جهان روحی و روانی آدم ها تحریف می شود و پدیده و یا ظاهر آدم ها به معنی جهان صوری و فرمال.

7

گر تو وصف عقل از من نشنوی

گوش کن ابیات چند از مثنوی

·        معنی تحت اللفظی:

·        اگر به تعریف من از عقل باور نداری، برو و چند بیتی از مثنوی مولوی بخوان تا رستگار شوی.

·        از این بیت واپسین شعر شیخ اصفهان معلوم می شود که او مولوی را و عرفان را هم نمی شناسد.

·        چون مولوی و عرفان بدترین دشمنان خرد و خود اندیشی و شناخت اند و «پای استدلالیان را چوبین و غیرقابل تمکین» می پندارند.

·        بدین طریق راسیونالیسم ایدئالیستی شیخ اصفهان به ایراسیونالیسم عرفان پناهنده می شود.

·        مراجعه کنید به  عرفان ـ فرمی از ایراسیونالیسم (خردستیزی) در تارنمای دایرة المعارف روشنگری

ادامه دارد.