بهاء الدین محمد
بن حسین عاملی
معروف به
شیخ
بهایی
( ۹۲۵
ـ ۱۰۰۰ هجری شمسی)
ویرایش و تحلیلی از
شین میم شین
با سپاس بیکران از
شیوا زهری
که ما را با شیخ اصفهان آشنا کرد.
نان و پنیر
فی العقل
·
شیخ اصفهان در این شعر به تعریف
عقل می پردازد.
1
چیست
دانی عقل در نزد حکیم؟
مقتبس
نوری ز مشکوة قدیم
مشکات
طاقی فراخ
که درآن
چراغ نهند و قندیل
گذارند.
·
معنی تحت اللفظی:
·
عقل از دید فلاسفه، عبارت است از روشنائی
متخذه از مشکات قدیم.
·
شیخ اصفهان، عقل را روشنایی و نوری
تصور و تصویر می کند که از منبع کهن سال نور کسب می شود.
·
این اما به چه معنی است؟
2
چیست
دانی عقل در نزد حکیم؟
مقتبس
نوری ز مشکوة قدیم
·
این اولا بدان معنی است که عقل
ثانوی است.
·
اولین نه عقل، بلکه مشکات و یا منبع
نور است که عقل از آن ساطع می شود.
3
چیست
دانی عقل در نزد حکیم؟
مقتبس
نوری ز مشکوة قدیم
·
این ثانیا بدان معنی است که عقل،
اکتسابی (اقتباسی، اتخاذی) است و نه خدا دادی، مادر زادی، لدنی و جبلی.
3
چیست
دانی عقل در نزد حکیم؟
مقتبس
نوری ز مشکوة قدیم
·
این عملا بدان معنی است که عقل
برای همه آحاد بشری دسترس پذیر است و در انحصار این و آن نیست.
4
مقتبس
نوری ز مشکوة قدیم
از
برای نفس تا سازد عیان
از
معانی، آنچه می تابد بر آن
·
معنی تحت اللفظی:
·
عقل نوری متخذه از مشکات قدیم است
برای نفس (جان)
·
عقل بسان نوری بر آئینه ی جان می
تابد و معانی را برای جان آشکار می سازد.
·
این تصور و تصویر شیخ اما به چه
معنی است؟
5
مقتبس
نوری ز مشکوة قدیم
از
برای نفس تا سازد عیان
از
معانی، آنچه می تابد بر آن
·
شیخ در این بیت، برای تعریف عقل،
تئوری انعکاس را توسعه می دهد و به خدمت می گیرد:
·
از مشکات قدیم نوری بر آیینه روح آدمیان
می تابد و در اثر تابش این نور، معانی نمایان می گردند.
·
سؤال اما این است که آیا معانی
پنهان از نظر، پیشاپیش در روح وجود داشته اند و وجود دارد؟
·
منشاء و مبدأ این معانی مستور در
روح چیست؟
·
این معانی مستور در جان آدمی، از کجا
نشئت گرفته اند و وارد جان آدمیان شده اند و چرا مستور مانده اند تا با تابش نور عقل،
عیان و نمایان گردند؟
6
چون
جمال عقل، عین ذات او ست
نیستش
محتاج عینی، کاو نکو ست
·
معنی تحت اللفظی:
·
ظاهر و ذات عقل شبیه یکدیگرند.
·
عقل نیازی به عینی ندارد که نیکو
باشد.
·
شیخ ظاهرا میان ظاهر و ذات عقل
علامت تساوی می گذارد.
·
یعنی تضاد ظاهر عقل با ذات آن را
منکر می شود و وحدت آندو را مطلق می کند.
·
کرد و کار شیخ در این زمینه (عقل)،
همان کاری است که عرفان و پانته ئیسم در
همه زمینه ها انجام می دهد.
·
این به معنی انکار دیالک تیک نمود
و ماهیت عقل است.
·
این اما چه پیامد سؤال انگیزی
خواهد داشت؟
7
چون
جمال عقل، عین ذات او ست
نیستش
محتاج عینی، کاو نکو ست
·
اگر عقل وحدت محض و مطلق ظاهر و
ذات (پدیده و ماهیت) باشد، در آن صورت چیزی همیشه همان خواهد ماند و تغییر و تحول
و توسعه نخواهد یافت.
·
چون مبارزه اقطاب متضاد در هر چیز،
موتور رشد و تغییر و توسعه و تکامل آن چیز است.
·
وحدت مطلق اقطاب دیالک تیکی به
معنی ایستایی و رکود و انجماد است.
·
اما هر کودکی حتی می داند که عقل
بشری رشد یابنده است و نه همیشه همان ماننده.
·
شیخ احتمالا منظور دیگری دارد.
8
نیستش
محتاج عینی، کاو نکو ست
·
ما نمی دانیم که منظور شیخ از عین
چیست.
·
ولی اگر او دیالک تیک اوبژکت ـ سوبژکت
را به شکل دوئالیسم ذهن (جان) و عین بسط و تعمیم داده باشد، این بدان معنی خواهد
بود که عقل منشاء عینی ندارد و نیازی هم به منشاء عینی ندارد.
·
یعنی عقل چیز سوبژکتیو (ذهنی) محض
است.
·
یعنی منشاء عقل، مشکات (نور افکن)
قدیم است.
·
این اما به چه معنی است؟
9
نیستش
محتاج عینی، کاو نکو ست
·
این بدان معنی است که عقل منشاء
خارجی دارد و جان (ذهن، مغز) هیچکاره است و در بهترین حالت، آیینه ای بیش نیست.
·
تئوری انعکاس شیح اصفهان بدین
ترتیب به تئوری انعکاس مکانیکی و انعکاس او به انعکاس آئینه وار تنزل می یابد.
·
ماهیت جهان بینانه (ماتریالیستی و
یا ایدئالیستی) این تئوری انعکاس بسته به ماهیت مشکات قدیم تعیین خواهد شد:
الف
·
اگر مشکات قدیم مادی باشد، تئوری
انعکاس شیخ بلحاظ جهان بینی، ماتریالیستی ـ مکانیکی خواهد بود.
ب
·
اگر مشکات قدیم الهی و یا روحی باشد،
تئوری انعکاس شیخ بلحاظ جهان بینی، ایدئالیستی ـ مکانیکی خواهد بود.
·
سؤال اما این است که منظور از
مشکات قدیم چیست؟
·
ضمنا مشکات قدیم انوار خود
را از کجا دریافت کرده است؟
ادامه دارد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر