سیری در جهان بینی عمر خیام (7)

عمر خیام (427 ـ 510)

(1048 ـ 1131)

  تحلیلی از شین میم شین

 تحلیل رباعی دوازدهم

ای چرخ فلک خرابی از کینه تو ست

بیدادگری شیوه دیرینه تو ست

ای خاک اگر سینه تو بشکافند

بس گوهر قیمتی که در سینه تو ست

بیت اول

ای چرخ فلک خرابی از کینه تو ست

بیدادگری شیوه دیرینه تو ست

·        معنی تحت اللفظی بیت:

·        ای چرخ فلک همه بدبختی ها به دلیل کین توزی  تو ست.

·        شیوه دیرین تو بیدادگری است.

·         برای درک منظور خیام باید به معنی چرخ فلک دست یابیم.

·        فلک در فرهنگ واژگان فارسی به معانی زیر آمده است:

1

·        فلک به مجموعه عالم اطلاق می شود که شامل کهکشان ها و منظومه های شمسی است.

·        به نظر قدما، کل عالم از کره ای تشکیل یافته است.

·        مرکز آن مرکز زمین است و سطحی دایره وار بر آن احاطه دارد.

·        از آن سطح تا مرکز زمین خلئی وجود ندارد.

·        بلکه از اجرام سماوی پر شده است که برخی متصل به یکدیگرند.

·        اجرام سماوی در هیئت توده های پیاز قرار دارند و همه کروی اند و زمین در وسط همه قرار دارد.

2

·        بعد از زمین کره آب، آتش، فلک قمر، عطارد، زهره، شمس، مریخ، مشتری، ثوابت و فلک اعظم قرار دارد که آن را فلک االافلاک و یا فلک اطلس می نامند و این مجموعه را عالم می نامند.

3

·        ماتحت فلک قمر را عالم سفلی و کون و فساد می نامند.

4

·         افلاک را عالم علوی می نامند.  

·         در هر صورت به نظر حکیم عمر خیام، همه خرابی ها به دلیل کین توزی چرخ فلک است.

 

·        این اما به چه معنی است؟

·        برای درک منظور خیام باید شناخت افزاری را پیدا کنیم که او در این بیت به خدمت گرفته است.

1

ای چرخ فلک خرابی از کینه تو ست

بیدادگری شیوه دیرینه تو ست

·        خیام قبل از همه، دیالک تیک جبر و اختیار (دیالک تیک ضرورت و آزادی) را به شکل دیالک تیک فلک و انسان بسط و تعمیم می دهد و سپس از آن دیالک تیک واره همه کاره و هیچکاره را سر هم بندی می کند.

·        بدین طریق، جبر (چرخ فلک) همه کاره می شود و انسان هیچکاره.

·        این اما به چه معنی است؟

2

·        این به معنی فاتالیسم است.

·        فاتالیسم، در واقع به معنی باور به تقدیر و سرنوشت است.

·        فاتالیسم، جهان بینی ئی است که مجموعه حوادث در طبیعت و جامعه را بنا بر جبر کور می داند و برای انسان چاره ای جز تسلیم بی چون و چرا در مقابل آن نمی شناسد. 

3

·        این از سوی دیگر به معنی جبرگرائی است که در فلسفه بدان نام دترمینیسم ایدئالیستی داده اند.

4

·        این ضمنا به معنی سلب سوبژکتیویته (فاعلیت) از بنی بشر است.

·        در قاموس خیام، جامعه و یا تاریخ را نه انسان ها، بلکه قوای ماورای انسانی و یا ماورای اجتماعی می سازند.

·        به همین دلیل است که خیام همه بدبختی ها و خرابی ها را به گردن چرخ فلک می اندازد.

خیام

ای خاک اگر سینه تو بشکافند

بس گوهر قیمتی که در سینه تو ست

·        معنی تحت اللفظی بیت:

·        ای خاک اگر سینه تو را بشکافند، معلوم می شود که در سینه تو گوهرهای قیمتی فراوان نهان است.

·        خوب چه ربطی این دو بیت به یکدیگر دارند؟

·        شاید به خاطر رعایت قافیه رباعی بوده که خیام از کینه به سینه رسیده و منظور مشخصی نداشته است.

·        شاید منظورش این بوده که اگر چرخ فلک مانع نمی شد، بنی بشر می توانست سینه خاک را بشکافد و به گنجی از جواهرات قیمتی دست یابد و مخروبه ها را آباد کند.

پایان