جهان و جهان بینی سیاوش کسرائی (51)

سیاوش کسرائی (1305 ـ 1374)

(اصفهان ـ وین)

تحلیلی از شین میم شین

·        در فاصله زمانی 700 سال، دو شاعر کلاسیک، خر ـ خادم دیرین بنی بشر ـ را مورد بررسی قرار داده اند.

·        موجود دیرآشنای واحدی در آئینه شفاف ضمیر دو شاعر کلاسیک و فراموش ناشدنی انعکاس یافته است.

·        انعکاس واقعیت عینی در آئینه ضمیر انسان ها اما نه انعکاسی آئینه وار، نه انعکاسی مکانیکی، بلکه انعکاسی ماتریالیستی ـ دیالک تیکی است.

·        ما برای آشنائی با قانونمندی های اوبژکتیف و سوبژکتیف روند  انعکاس به تحلیل هر دو شعر مبادرت می ورزیم تا ضمنا با جهان بینی هر دو شاعر کلاسیک آشنا شویم.

·        شعر اول از شیخ شیراز بود که مورد تحلیل قرار گرفت.

·        اکنون به تحلیل شعر دوم از شاعر توده های مولد و زحمتکش، سیاوش کسرائی می پردازیم:

خر در چمن

سیاوش کسرائی

نقل از نوید نو

·        دریای دشت را

·        شاداب کرده شبنم و عطر گیاه خام

·        بر دیدگاه دامنه‌ ی او لمیده است

·        چون زورقی سپید بر امواج سبزفام.

·        قوس ز سر رمیده‌ ی گوش دراز او

·        چونان دو بادبان

·        پهلو به باد داده و در راه هر نوا ست

·        اما درون دشت

·        هر چیز بی‌ صدا ست.

·        از یاد برده محنت دشنام و رنج بار

·        ـ آزاد از گزند ـ

·        دل داده بر نوازش گرمای آفتاب

·        خمیازه می‌ کشد

·        با چشم نیمخواب.

·        دم را چو بادبیزن ابریشمین کلاف

·        بر ساق و بر سرین و دل و دست می‌ کشد

·        و آنگاه عرعری

·        با هرچه ‌اش که قوت و جان هست، می‌ کشد.

·        نیشی به آسمان

·        وامی‌ کند به خنده و یکباره از شعف

·        گسترده بستر علفی زرد می‌ کند

·        هی غلت می ‌زند

·        واغلت می ‌زند

·        تا خستگی خواب ز تن طرد می‌ کند.

·        شاداب از برآمدن آفتاب و روز

·        می ‌ایستد به پا

·        آنگه به سوی بیشه‌ ی بالای تپه‌ ها

·        رومی ‌نهد به راه

·        آهسته گام می ‌زند و می‌ کند چرا.

·        مشتاق و نازکانه لب چشمه می‌ مکد

·        سیراب می ‌شود

·        می‌ بیند عکس خویش در آیینه ‌های آب

·        محو نگه در آینه‌ ی آب می‌شود:

·        «به‌به چه قامتی!

·        چه زلف و کاکلی!

·        چه سینه ‌ای، سری، نگه پرصلابتی!» 

·        رم می‌ کند ز جا

·        ورمی ‌جهد به پا

·        از خش‌ خشی که باد در آن بیشه می ‌کند

·        تصویرهای آینه آشفته می ‌شوند.

·        بعد از کمی درنگ

·        اندیشه می ‌کند:

·        «ترسم چه نابجا ست

·        کس نیست در کمین

·        این پچ‌پچ نسیم به انبوه برگ ها ست.

·        گرگان بی‌ حیا

·        دیری‌ است کز قلمرو بی‌ انتهای ما

·        یا کوچ کرده‌اند

·        یا با تفنگ سر پُر ارباب، یک به یک

·        در خون تپیده ‌اند.

·        در بیشه گرگ نیست.

·        یک گرگ در تمامی دشت بزرگ نیست.» 

·        رو می ‌کند به دشت

·        ـ در بادبان گوش‌درازش، همه غرور ـ

·        دل می ‌زند به سینه‌ ی امواج عطربیز

·        سنگین و پرنمود

·        ـ بالا گرفته پوزه و دُم را شکوهمند ـ

·        سر می‌ دهد سرود.

·        «در دشت گرگ ‌پرور بی ‌انتها روا ست

·        کاو را رها کنیم به آوازهای خویش

·        و اندر درازنای شب سرد دیرپا

·        پُر گل کنیم، آتش پژمرده‌ ی اجاق.»

·        این گفت و برگرفت لب از قصه پیر ما

پایان

تلاش در جهت تحلیل شعر

«خر در چمن»

·        سیاوش نه ـ بسان شیخ شیراز ـ سودای صدور غیرمستقیم پند و اندرز بر سر دارد و نه سودای استفاده از خر به مثابه سمبل حماقت.

·        به چه دلیل و مدرکی ما قبل از تحلیل شعر چنین ادعا می کنیم؟

1

·        دلیل ما این است که عنوان شعر سعدی، «مواعظ» بوده است.

·        سعدی پیشاپیش خاطرنشان می شود که قصد موعظه دارد و خواننده درمی یابد که خر تنها وسیله ای برای تفهیم اندرز است.

2

·        خواننده اما از عنوان شعر سیاوش، یعنی «خر در چمن»  در می یابد که موضوع شعر شاعر، خر دیرآشنا ست.

·        اصطلاح «خر در چمن» در فرهنگ طبقاتی جامعه بشری و بویژه در فرهنگ فئودالی، حاوی ضمنی تحقیر و توهین است:

·        کسی که خارج از دستگاه بخواند و صدایش ناهنجار باشد، بلافاصله با صفت مذموم «آواز خر در چمن» تحقیر و به سکوت واداشته می شود.

·        اکنون اما این سؤال پیش می آید که چرا سیاوش از همین صفت مذموم و خرستیز استفاده می کند؟

3

·        شاید بتوان گفت که سیاوش آگاهانه و عمدی از همین اصطلاح بهره برمی گیرد.

·        چون در جامعه طبقاتی از دیرباز، همه واژه هائی که بطور مستقیم و یا بطور غیر مستقیم با کار و زحمت و خدمت در رابطه اند، خواه فاعل باشند و خواه فعل، خواه فعال باشند و خواه منفعل، به عنوان دشنام واژه و تحقیرواژه مورد استفاده قرار می گیرند.

·        واژه های زیر از آن جمله اند:

الف

·        خر

·        گاو

·        قاطر

·        سگ

·        مترسک

ب

·        حمال

·        کلفت

·        نوکر

·        چاکر

·        رقاص

·        عمله

·        چارپادار

·        دهاتی

ت

·        پابرهنه

·        علاف

·        بی همه چیز

·        بی سر و پا

پ

·        جنده

·        خودفروش

·        گدا

·        و غیره

·        سیاوش احتمالا قصد اعاده حیثیت به موجودات و واژه هائی دارد که  از سوی طبقه حاکمه ـ خردستیزانه و بی رحمانه ـ بی حرمت گشته اند. 

·        وقتی انقلابیون کوبا را طبقه حاکمه «خرابکار» نامید، کاسترو و گوارا نام خود را عوض کردند و همان صفتی را برسمیت شناختند که طبقه حاکمه به آنها نسبت می داد.

·        در قاموس سیاوش بی تردید، کمترین تفاوتی میان عمله و مهندس، خر و اسب، سگ و گربه و گوسفند وجود ندارد.

ادامه دارد