سیری در شعر «عصیان بندگی» از فروغ فرخزاد (6)

فروغ فرخزاد

(1313 ـ 1345)

(1934 ـ 1966)

عصیان 

(۱۳۳۶)  

تحلیلی از شین میم شین

·        این شعر فروغ تحت عنوان «عصیان بندگی» در سال 1336 یعنی حداکثرش در 23 سالگی شاعر سروده شده است.

·        بعد از این شعر دو شعر عصیانی دیگر تحت عناوین «عصیان خدائی» و «عصیان خدا» سروده خواهد شد.

·        عصیان خدائی را مورد تأمل و تحلیل قرار داده ایم و منتشر کرده ایم.

·        اکنون با تحلیل «عصیان بندگی» آغاز می کنیم و اگر بخت یار باشد، به تحلیل « عصیان خدا»  کمر خواهیم بست.

·        دلیل اینکه چرا تحلیل خود را با عصیان بندگی آغاز نکرده ایم، این است که تحلیل اشعار و افکار این و آن برای ما نه امری دلبخواهی و ارادی، بلکه چه بسا امری جبری و تحمیلی است.

بر لبانم سایه ای از پرسشی مرموز

در دلم دردی است بی آرام و هستی سوز

راز سرگردانی این روح عاصی را

با تو خواهم در میان بگذاردن امروز

·        معنی تحت اللفظی:

·        پرسشی مرموز بر لبانم سایه افکنده و دردی بی تاب و هستی سوز دلم را به آشوب کشیده است.

·        امروز می خواهم راز آشوب درونی خود را به مثابه روحی عاصی با تو در میان بگذارم.

1

بر لبانم سایه ای از پرسشی مرموز

در دلم دردی است بی آرام و هستی سوز

·        فروغ در این بیت، نخست دیالک تیک داخلی و خارجی (درونی و برونی) را به شکل دیالک تیک لب و دل بسط و تعمیم می دهد.

2

·        بعد دیالک تیک فرم و محتوا را به شکل دیالک تیک لب و سایه پرسش از سوئی و دیالک تیک دل و درد از سوی دیگر بسط و تعمیم می دهد.

3

بر لبانم سایه ای از پرسشی مرموز

در دلم دردی است بی آرام و هستی سوز

·        بعد به توصیف پرسش و درد می پردازد:

·        پرسش شاعر مرموز است.

·        پرسش شاعر مبهم و مه آلود است.

·        یعنی برای درک آن باید کلید رمزی تهیه شود.

·        درد شاعر دردی به خود تپنده و سوزناک است.

4

راز سرگردانی این روح عاصی را

با تو خواهم در میان بگذاردن امروز

·        شاعر در این بیت خود را به روحی عاصی تشبیه می کند.

·        روح عاصی سرگردان.

·        روحی کولی صفت، بی آرام و بی تاب و بی قرار.

·        روحی از جنس ارواح سرگردان در آثار شکسپیر.

·        روحی سرکش، پریشان، بی قرار و رازمند.

5

راز سرگردانی این روح عاصی را

با تو خواهم در میان بگذاردن امروز

·        شاعر اکنون می خواهد که راز این روح سرگردان را، یعنی راز خود را با خدا در میان نهد.

·        فروغ بدین طریق دیالک تیک فراز و فرود را به شکل دیالک تیک خدا و انسان، خدا و خود بسط و تعمیم دهد.

·        بدین طریق می توان به جهان بینی فروغ پی برد:

·        فروغ به وجود خدای ماورای طبیعی، خدای ماورای اجتماعی ایمان دارد.

·        فروغ بلحاظ جهان بینی ایدئالیست است.

·        ایدئالیستی عاصی است.

گر چه از درگاه خود می رانی ام، اما
تا من اینجا بنده، تو آنجا خدا باشی،

سرگذشت تیره من سرگذشتی نیست

کز سرآغاز و سرانجامش جدا باشی

·        معنی تحت اللفظی:

·        اگرچه مرا از درگاه خود می رانی، ولی تا زمانی که تو خدا باشی و من بنده باشم، سرگذشت من، سرگذشتی نخواهد بود که تو از آغاز و انجام آن جدا باشی.

1

·        فروغ در این دو بیت، اولا دیالک تیک فراز و فرود را به شکل دیالک تیک خدا و بنده بسط و تعمیم می دهد و نقش تعیین کننده را از آن فراز (خدا) می داند.

·        این نقش را با پیگیری تام و تمام تا آخر همین شعر به رسمیت می شناسد و مبنای گفتگوی عصیان آمیز و انتقاد آمیز خود با خدا قرار می دهد.

2

·        فروغ عملا خود را بنده تلقی می کند و نه آزاد.

·        ضمنا خدا را تعیین کننده سرگذشت خویش از آغاز تا انجام می داند.

·        فروغ بلحاظ جهان بینی فرق ماهوی با مذهبیون دیگر ندارد.

·        تنها فرقی که فروغ با بقیه مذهبیون دارد، رادیکال اندیشی و عصیان او ست.

·        مذهبیون عادی هم هر از گاهی عاصی می شوند و کفر می گویند.

·        این اما پدیده ای استثنائی است.

·        در حالیکه عصیان فروغ، نه استثناء، بلکه قاعده است.

·        فروغ زنی رادیکال اندیش و عاصی است.

ادامه دارد.