سیری در شعری از میرزا علی معجز (43 )

میرزا علی معجز

(1252 ـ 1313)

(1873 ـ 1934)

رسول پیگیر هومانیسم، رنسانس و روشنگری

ویرایش، ترجمه و تحلیل از

میمحا نجار

سیزه من نیله میشم

·         معنی تحت اللفظی:

·        به شما من چه بدی کرده ام؟

·        این عنوان شعر طنز آمیز معروف شاعر روشنگری است.

·        این ضمنا ردیف این شعر است که مرتب تکرار می شود و بسان پتکی بر جمجمه مخاطب فرود می آید.

·        شاعر روشنگری دلیل می طلبد.

·        خود او بهتر از هر کس می داند که از جماعت بی خرد خردستیز نمی توان دلیل خواست.

·        برای اقامه دلیل به خرد و خردگرائی نیاز بی چون و چرا هست.  

1

باشیما زلف قویوب، ساققالی قیخدیرمامیشم

خلقدن رشوت آلیب، کیسه می، دولدورمامیشام

جدیزین وقف سویون، ملکیمه آچدیرمامیشام

ای شبسترلی داداشلار، سیزه من نیله میشم

·        معنی تحت اللفظی:

·        زلف بر سرم ننهاده ام.

·        ریشم را اصلاح نکرده ام.

·        از توده رشوه نستانده ام و کیسه خود را پر نکرده ام.

·        آب اجداد تان را به ملکم روانه نکرده ام.

·        ای حضرات شبستر، به شما چه بدی کرده ام؟

·        در این بند آغازین شعر، انتقاد اجتماعی رئالیستی طنز آمیزی از جامعه فئودالی به عمل می آید.

·        از موازین اخلاقی ـ شرعی جامعه یکی پس از دیگری پرده برداشته می شود:  

2

زلف بر سر ننهاده ام.

·        یکی از منهیات (خلاف شرع)  جامعه فئودالی ـ روحانی   زلف گذاشتن بر سر است.

·        با زلف گذاشتن بر سر یکی از سنن دیرین جامعه فئودالی ـ روحانی شکسته می شود و جای خود را به عنصری فرمال از مدرنیته (تجدد) می دهد.

·        حالا می توان فهمید که فرمالیسم ریشه های عمیق در جامعه دوانده است.

·        ظاهر آدم ها در جامعه عقب مانده فئودالی ـ روحانی نقش تعیین کننده کسب می کند.

·        یعنی دیالک تیک فرم و محتوا و دیالک تیک نمود و ماهیت وارونه می شود.

3

ریشم را اصلاح نکرده ام.

·        یکی دیگر از منهیات جامعه، ریش گذاشتن است.

·        ریش سمبل فرمال و صوری تدین و تقوی است.

·        شاعر روشنگری به طنزی تلخ از یکی دیگر از معیارهای فرمال و صوری و توخالی جامعه فئودالی ـ روحانی پرده برمی دارد.

·        پس از شکست انقلاب سفید و روی کار آمدن ارتجاع فئودالی ـ فوندامنتالیستی ـ روحانی، برگشتی سریع السیر به ماضی قرون وسطائی آغاز شد و اکثریت نران جامعه ریشمند گشتند.

·        تظاهر به تقوی یکه تاز میدان شد تا آخرین لقمه از دهان کودکان توده بدر کشیده شود و به گنج خلفای با عمامه و بی عمامه افزوده شود.

·        شاعر رعایت ریشمندی خویش را یاد آور می شود که یکی دیگر از بهانه ها برای تحقیر و تهدید و تخریب همنوعان می تواند باشد.

4

از توده رشوه نستانده ام و کیسه خود را پر نکرده ام.

·        در این نکته طبقه حاکمه به تیغ انتقاد رئالیستی ـ انقلابی بسته می شود که از راه رشوه ستانی از خلق به نان و نوا می رسد.

·        شاعر روشنگری حساب خود را از این دسته از طبقه حاکمه نیز جدا می کند.

·        خودویژگی ستایش انگیز طنز معجز در همین جمله آشکار می گردد:

·        در طنز او از سوئی اشرار ستمگر جامعه معرفی، افشا و محکوم می شوند و از سوی دیگر محکومیت اخیار (نیکوکاران و خادمان جامعه) به تیغ تیز انتقاد علمی و انقلابی سپرده می شود.

·        یعنی با تیر واحدی همزمان سه نشان زده می شود:

الف

·        محکوم کردن ستمگران و استثمارگران

ب

·        تبرئه ستمدیدگان و خادمان.

ت

·        افشای جامعه وارونه:

·        جامعه ای که در آن اشرار خاین عزیزند و اخیار خادم ذلیل.

·        این روند و روال کماکان ادامه دارد:

·        پاکدامنان خادم، رسوا و اعدام می شوند و شیادان خودخواه بر اریکه قدرت می نشینند و به ثروت جامعه در بازارهای بین المللی چوب حراج می زنند.

5

آب اجداد تان را به ملکم روانه نکرده ام

·        یکی از کارهای ناشایست در جامعه آبدزدی بوده است:

·        آبیاری کردن مزرعه و باغ خود با آب این و آن.

·        معجر حساب خود را از چنین اراذلی نیز جدا می کند و ضمنا آنها را هم به عنوان اعضای طبقه حاکمه به چالش می کشد.

·        بعد، سؤال اساسی و استراتژیکی خود را طرح می کند:  

ای حضرات شبستر، به شما من چه بدی کرده ام؟

ادامه دارد.