سیری در شعر «عصیان خدائی» از فروغ فرخزاد (11)

فروغ فرخزاد

(1313 ـ 1345)

(1934 ـ 1966)

عصیان 

(۱۳۳۶)  

تحلیلی از شین میم شین

من نوای چنگ بودم در شبستان ها

من شرار عشق بودم سینه ها جایم

مسجد و میخانه ی این دیر ویرانه

پر خروش از ضربه های روشن پایم

·        معنی تحت اللفظی:

·        من به مثابه خدای خاکی، نوای چنگ در محراب ها و شراره عشق در سینه ها می گشتم و مسجد و میخانه ی این دیر ویرانه را با ضربه های روشن پایم به لرزه در می آوردم.

1

من نوای چنگ بودم در شبستان ها

·        اولین اقدام فروغ برای وارونه سازی جهان وارونه، تغییر ماهوی خویش به مثابه خدای خاکی است:

·        خدای خاکی خود را به نوای چنگ در محراب ها مبدل می سازد.

·        بدین طریق، محراب معابد و مساجد تحول ماهوی می یابد و از محل التماس دعا و تضرع و زاری به  محل جشن و ترانه و شادی مبدل می شود.

·        همانطور که گفتیم، فروغ برای تحول بنیادی جهان وارونه به وارونه سازی آن مبادرت می ورزد و برای وارونه سازی کل، به وارونه سازی اجزای اساسی متشکله آن دست می زند.

·        محراب و مسجد و میخانه اجزای متشکله جهان وارونه اند.

·        چرا و به چه دلیل جهان وارونه؟

2

·        بهترین نشانه جهان وارونه، شعور وارونه حاکم در آن جهان است.

·        بهترین نشانه شعور وارونه حاکم، پرستش خدا از سوی انسان است.

·        پرستش خدا از سوی انسان به معنی پرستش معلول از سوی علت، پرستش مخلوق از سوی خالق است.

·        خدا مخلوق انسان است و قاعدتا او باید بنده و غلام و کنیز و تابع انسان باشد و نه برعکس.

·        جهانی که خالق به پرستش مخلوق خویش بپردازد و از تصور عذاب آن دستخوش هراس و دلهره و وحشت باشد، در بهترین حالت، جهانی وارونه است، اگر جهانی از خودبیگانه، نامعقول و غیرعقلائی  (ایراسیونال) نباشد.

3

·        پرستش بت از سوی بت ساز بت پرست صدها بار عقلائی تر و قابل قبول تر از پرستش خدای انتزاعی ـ آسمانی از سوی انسان ها ست.

·        اگرچه میان خدا و بت تفاوت ماهوی وجود ندارد.

·        ولی بت ساز بت پرست، بتی را می پرستد که خود ساخته است.

·        یعنی محصول کار خود را می پرستد.

·        یعنی در تحلیل نهائی لیاقت خلاق خود را می پرستد.

·        بت پرست از خود بیگانه نیست.

·        چون پرستش محصول کار خود امری طبیعی است.

·        بت پرست به سختی می تواند بتی را که خود ساخته، خالق خود و تعیین کننده ی سرنوشت خود تلقی کند.

·        خداپرست اما موجودی فراموشکار است.

·        گیج و سر در گم است.

·        از خلاقیت خود بکلی و از ریشه بی خبر است.

·        خداپرست موجودی از خود بیگانه است و خیال می کند که خود مخلوق خدای انتزاعی ـ آسمانی موهوم است و سرنوشتش بوسیله خدای کذائی و مأمورین واهی الهی (قضا و قدر و جن و ملک) تعیین می شود.

4

من نوای چنگ بودم در شبستان ها

·        فروغ، خدای خاکی خود را به محراب می فرستد تا نوای چنگ گردد و محراب را از طنین تضرع و توبه و تقوا تطهیر کند.

·        می توان گفت که فروغ، دیالک تیک فرم و محتوا را به شکل دیالک تیک محراب و ریاضت (تضرع و توبه و زاری) بسط و تعمیم می دهد و بعد ریاضت را با لذت (نوای چنگ)  جایگزین می سازد.

·        این اما به چه معنی است؟

5

من نوای چنگ بودم در شبستان ها

·        این به معنی تغییر محتوا و ماهیت محراب است.

·        این به معنی تحول ماهوی محراب است.

·        این ضمنا بهترین و رادیکال ترین طریق برای وارونه سازی وارونه است.

·        این بهترین ترفند برای تبدیل محل ریاضت به محل لذت است.

·        این به نحوی از انحا اقدامی در جهت تبدیل دوزخ زمین به بهشت برین است.

·        چرا که زجر و شکنجه و درد و عذاب (ریاضت) درخور دوزخ است و نه در شأن جنت.

6

من شرار عشق بودم سینه ها جایم

·        دومین اقدام فروغ در جهت وارونه سازی جهان وارونه، تبدیل خدای آسمانی جبار، مردم آزار و روان بیمار (سادیست) به شرار عشق در سینه خلق است.

·        این اما ضمنا به چه معنی است؟

7

·        این کار فروغ ضمنا به معنی تاراندن لشکر کینه ها از عرصه ی سینه ها ست.

·        چون در سینه ای که از خدای طراز نوین در هیئت عشق، آکنده باشد، دیگر جائی برای کینه و خصومت و بدخواهی نسبت به همنوع نخواهد بود.

·        می توان گفت که فروغ دیالک تیک فرم و محتوا را این بار به شکل دیالک تیک سینه و کینه بسط و تعمیم می دهد و سپس کینه را با عشق جایگزین می سازد.

·        به عبارت دیگر، سینه توده را تحول ماهوی می بخشد.

·        وقتی از تحول ماهوی سوبژکت تاریخساز سخن می رود، منظور همین است.

·        سازنده بهشت برین بر روی زمین قبلا و یا ضمنا باید خود را نیز بسازد:

·        سینه  سوبژکت جنت ساز دیگر نمی تواند محل کینه نسبت به همنوع باشد.

·        جای کینه در سینه دوزخیان است و بس.

8

مسجد و میخانه ی این دیر ویرانه

پر خروش از ضربه های روشن پایم

·        این سومین گام شاعر در وارونه سازی جهان وارونه است:

·        تبدیل مسجد و میخانه به محل جشن و شادی و پاکوبی.

·        رد پای عرفان دو باره در این بیت فروغ به چشم می خورد.

·        ولی فقط بظاهر چنین است، فقط بظاهر.

·        چون اینجا سخن از یکسانی عرفانی مسجد و میخانه نیست.

·        اینجا سخن از توسعه و تبدیل بالنده ی مسجد به میخانه است.

·        اینجا سخن از تحول و تبدیل ریاضت به لذت است.

·        اینجا سخن از تحول و تبدیل عزلت و گوشه نشینی به همبائی و پایکوبی است.

·        اینجا کیش لذت طراز نوین است که نمایندگی می شود و نه کیش ریاضت و عزلت.

ادامه دارد.